Φωτογραφία : Μεσσήνη (της Στέλλας Λιάτου)

Στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η Ελλάδα πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος, βιώνοντας μια τριπλή κατοχή: γερμανική, ιταλική και βουλγαρική , με τις συνέπειες να τις έχουν υποστεί και εκατοντάδες  μνημεία, τα οποία είτε καταστράφηκαν είτε εξήχθησαν παρανόμως από την Ελλάδα. Ανασκαφές χωρίς την άδεια των ελληνικών αρχών γίνονταν παντού από διάφορα γερμανικά ιδρύματα, όπως το Ίδρυμα Rosenberg, και έγιναν με σκοπό, μεταξύ άλλων, την τεκμηρίωση ιδεολογικών ακροβατισμών σχετικά με την καταγωγή των ινδοευρωπαϊκών φύλων. [1]

Σύμφωνα με τον τόμο του υπουργείου Ανοικοδομήσεως που συντάχθηκε το 1946, [2]σχετικά με τις απώλειες αυτές, οι κατακτητές  κατέστρεψαν αρχαιολογικούς χώρους και μάλιστα σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι όπως της Βάρης, της Δημητριάδος ή του Παλαιοκάστρου Κρήτης έπαψαν να υπάρχουν. Και συνεχίζει: «Έγιναν, όμως, και αυθαίρετες ανασκαφές, που προκάλεσαν την καταστροφή και την κλοπή αρχαιολογικών θησαυρών. ‘Ο,τι βρήκαν στις ανασκαφές αυτές, οι κατακτητές το πήραν μαζί τους και μάς μένει ακόμα άγνωστο.»[3]

Όμως και σήμερα οι κλοπές, οι βανδαλισμοί, οι λεηλασίες, οι λαθρανασκαφές και οι πλαστογραφίες πολιτιστικών αγαθών συγκαταλέγονται ανάμεσα στις σημαντικότερες εγκληματικές εκδηλώσεις της εποχής μας. Όσο παρουσιάζεται αύξηση του ενδιαφέροντος για πολιτισμικά αγαθά και η νόμιμη προσφορά τους δεν αρκεί για να καλύψει τη ζήτηση, τότε οι παράνομες δραστηριότητες αυξάνονται, με αποτέλεσμα η παράνομη εξαγωγή , η κλοπή (ειδικά σε περιόδους πολεμικών συρράξεων) και η παράνομη ανασκαφή να αυξάνονται  συνεχώς, χωρίς να μπορεί να υπολογιστεί η ακριβής έκταση του προβλήματος.  Ειδικά σε περιπτώσεις αρχαιολογικών αντικειμένων, η παράνομη εξαγωγή αποτελεί τη συνέχεια κλοπών ή λαθρανασκαφών, με τεράστια απώλεια είτε στο πεδίο της έρευνας είτε του εθνικού κύρους.

Υπολογίζεται ότι παγκοσμίως διαπράττονται πάνω από 50.000 κλοπές του είδους , με μια μέση συχνότητα 400-500 την ημέρα κι από αυτά βρίσκονται μόνο ένα 10% κι επιστρέφεται στους κατόχους τους. ( ArtLossRegister,  http://artloss.com )

Οι χώρες που πλήττονται είναι αυτές με μακρά ιστορία και πλούσιες σε πολιτιστικά αγαθά από το παρελθόν τους αλλά στην πλειοψηφία τους οικονομικά ασθενείς, πχ. Ελλάδα, Τουρκία, οι χώρες της κεντρικής και  νότιας Αμερικής, της Αφρικής. Χώρες εισαγωγής είναι οι οικονομικά αναπτυγμένες που επιδιώκουν να αποκτήσουν και ξένα πολιτιστικά αγαθά, (πχ οι ΗΠΑ, που είναι η μεγαλύτερη αγορά πολιτιστικών αγαθών, η Αγγλία και η Γερμανία,  που είναι παράλληλα και εξαγωγείς έργων τέχνης, η Ιαπωνία, ο Καναδάς και οι Βορειοευρωπαϊκές χώρες.)

Τα πολιτιστικά αγαθά που διακινήθηκαν παράνομα καταλήγουν συνήθως, ύστερα από διαδοχικές μεταβιβάσεις, στο νόμιμο εμπόριο, αντίθετα π.χ. με τα ναρκωτικά, των οποίων το εμπόριο παραμένει σε όλες τις φάσεις του παράνομο. Είναι προφανές ότι αρκετοί έμποροι και οίκοι δημοπρασιών έργων τέχνης αδιαφορούν για τη νομιμότητα της προέλευσης των αντικειμένων που διαπραγματεύονται, παραλείποντας να την ελέγξουν ή αποκρύπτοντας τις σχετικές πληροφορίες που έχουν. Αλλά και ορισμένα μουσεία συμβάλλουν, ενεργητικά ή παθητικά, στην παράνομη διακίνηση των πολιτιστικών αγαθών.

Από τις διάφορες κυρώσεις για την παράνομη διακίνηση των πολιτιστικών αγαθών, δεν ενδιαφέρει μόνο η τιμωρία του δράστη, ούτε τόσο η χρηματική αποζημίωση για την επανόρθωση της ζημιάς. Ενδιαφέρει κυρίως η επιστροφή των ίδιων των αντικειμένων στη χώρα προέλευσης ή καταγωγής τους, λόγω της μοναδικότητάς τους ως στοιχείων της εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η απώλεια πολιτιστικών αγαθών που χαρακτηρίζονται ως «εθνικοί θησαυροί καλλιτεχνικής, ιστορικής ή αρχαιολογικής αξίας» στερεί από τους πολίτες την ιστορία και την ταυτότητά τους.[4]

Στέλλα Οδ. Λιάτου
Ιστορικός- Αρχαιολόγος
Μ.Α. in Museum Studies

[2]Τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν περιλαμβάνονται στην έκδοση του Υπουργείου Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας με τίτλο «Ζημίαι των Αρχαιοτήτων εκ του Πολέμου και των Στρατών Κατοχής», Αθήναι 1946, η οποία εκπονήθηκε από τους  αρχαιολόγους Χ. Καρούζο, Μ. Καλλιγά, Ι. Μηλιάδη, Γ. Ανδρουτσόπουλο και Ν. Ζαφειρόπουλο

[3]http://repository.library.teiwest.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/7915/7915.pdf?sequence=3&isAllowed=y

[4]Ένα αποκαλυπτικό ντοκιμαντέρ για τη διακίνηση πολιτιστικών αγαθών , «Το κύκλωμα» του Ανδρέα Αποστολίδη.