Φωτογραφία άρθρου : Ερέχθειο της Στέλλας Λιάτου.

Καθ’ όλη την διάρκεια της Οθωμανικής Κυριαρχίας στην ελλαδικό χώρο  παρατηρήθηκε μια σειρά από λεηλασίες, αρπαγές και αγοραπωλησίες μνημείων της εθνικής κληρονομιάς μας, κάτι που οδήγησε , ήδη από το 1829, σε ψήφισμα του Καποδίστρια, με το οποίο ιδρύεται «ΕθνικόνΜουσείον», ενώ το 1834 ψηφίζεται ο νόμος «Περί προστασίας των αρχαιοτήτων». Είναι ο πρώτος σχετικός νόμος που ίσχυσε μέχρι και την έκδοση του νέου νόμου περί «Προστασίας των αρχαιοτήτων» στις 24 Ιουλίου του 1899. Σήμερα ο νόμος 3028/2002 ορίζει με τα άρθρα του τους αρχαιολογικούς και ιστορικούς τόπους και την προστασία αυτών.

Στις 23 Δεκ. 2020 οι 157 βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας και 20 του ΚΙΝΑΛ|ΠΑΣΟΚ, ενέκριναν τον νόμο ν.4761|20, που είχε κατατεθεί από το υπουργείο Πολιτισμού και αφορά τη μετατροπή του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων σε Οργανισμό Διαχείρισης και Ανάπτυξης Πολιτιστικών Πόρων. Μεγάλη αναστάτωση προκάλεσε μία διάταξη στο άρθρο 59, με τίτλο «Μακροχρόνια εξαγωγή αντικειμένων συλλογών μουσείων», αναφορικά με την διάρκεια του χρόνου δανεισμού αρχαίων και νεότερων μνημείων στο εξωτερικό. Μέχρι τώρα το χρονικό περιθώριο ήταν πέντε(5) έτη με δυνατότητα επέκτασης άλλα πέντε. Σήμερα όμως έχει ψηφιστεί 25χρονος δανεισμός στο εξωτερικό, με δυνατότητα επέκτασης επιπλέον 25 χρόνια (δύο γενεών διάστημα δηλαδή).

Ένα από τα επιχειρήματα της υπουργού πολιτισμού ήταν ότι «Τα μουσεία της χώρας μας διαθέτουν μερικές δεκάδες εκατομμύρια κινητά μνημεία, τα οποία φυλάσσονται στις αποθήκες τους». Επομένως, αντί να φυλάσσονται σε αποθήκες, είναι θεμιτό κατά το υπουργείο, να τούς δοθεί η δυνατότητα να εκτεθούν ως σύνολο σε κάποιο μουσείο του εξωτερικού κι έτσι κόσμος στο εξωτερικό να μπορεί να έρθει σε επαφή με την πολιτισμική ελληνική κληρονομιά χωρίς να χρειαστεί να μετακινηθεί από τη χώρα του.

Αυτά τα επιχειρήματα δεν είναι τίποτε άλλο από τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούν οι υποστηρικτές του πολιτιστικού διεθνισμού και των Οικουμενικών Μουσείων, μια προσπάθεια που στέκεται απέναντι από τις διεκδικήσεις επαναπατρισμού αρχαιοτήτων από μουσεία σε όλον τον κόσμο, οιοποίες είχαν αποκτηθεί σε περιόδους κατοχής, πολέμου ή είναι προϊόντα παράνομης διακίνησης.

Μέσα στο χρόνο δυστυχώς οι ανεξέλεγκτες παράνομες ανασκαφές καιοι μεταφορές των πολιτιστικών μας αντικειμένων συνεχίζονται και μας έχουν αναγκάσει να θαυμάζουμε πλέον ορισμένα από τα πιο σημαντικά τεχνουργήματα και καλλιτεχνήματα του πολιτισμού μας μέσω μουσείων άλλων χωρών.

Ποιο αντικείμενο θεωρείται σημαντικό για μια κοινωνική ομάδα, είναι κάτι που μπορεί να θεωρηθεί υποκειμενικό. Σύμφωνα με τη Σύμβαση της UNESCO στο Παρίσι, άρθρο 1,«πολιτιστικό αγαθό είναι ένα αντικείμενο το οποίο σε θεολογικό και κοσμολογικό επίπεδο είναι λεπτομερώς καθορισμένο από κάθε κράτος ως αντικείμενο μεγίστης σημασίας για την αρχαιολογία, την προϊστορία, την ιστορία, τη λογοτεχνία, τις τέχνες και την επιστήμη».[1]

Μια άλλη άποψη υποστηρίζει ότι τα πολιτιστικά αγαθά δεν είναι κληρονομιά ενός έθνους μόνο αλλά ολόκληρης της ανθρωπότητας, άποψη που στηρίζεται στην πεποίθηση ότι όλοι οι διαφορετικοί παρελθοντικοί πολιτισμοί υπήρξαν μέρη ενός ενιαίου ανθρώπινου πολιτισμού.[2]

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο προωθείται η ιδέα των Οικουμενικών Μουσείων, δηλ. μουσείων που οι συλλογές τους προέρχονται από διαφορετικές χώρες, διαφορετικούς πολιτισμούς και διαφορετικές χρονικές περιόδους. Το 2002 μάλιστα, μερικά από τα μεγαλύτερα μουσεία της Αμερικής και της Ευρώπης υπογράφουν την «Διακήρυξη για τη Σημασία και την Αξία των Οικουμενικών Μουσείων».

Ανάμεσα στα επιχειρήματα της ιδέας του πολιτιστικού διεθνισμού είναι ότι τα μουσειακά αντικείμενα θα τα δουν περισσότεροι επισκέπτες από όσοι θα επισκέπτονταν ένα μουσείο στον τόπο καταγωγής τους. Ποιο το όφελος να παραμένουν αντικείμενα σε αποθήκες των μουσείων, όταν μπορούν να εκτίθενται σε ένα οικουμενικό μουσείο; Άλλο επιχείρημα είναι ότι παρά το γεγονός ότι προβάλλονται αποκομμένα από το περιβάλλον τους, η έκθεσή τους με παρόμοια αντικείμενα από άλλους πολιτισμούς, δίνουν μια πιο ολοκληρωμένη πληροφορία στον επισκέπτη και στον ερευνητή. Τέλος , ένα ισχυρό επιχείρημα είναι ότι πολλές χώρες προέλευσης των αντικειμένων είναι οικονομικά ασθενείς ή πολιτικά ασταθείς με αποτέλεσμα την αδυναμία προστασίας τους έναντι της παράνομης διακίνησής τους ή της καταστροφής τους.

Όμως δεν μπορούμε να μην υπογραμμίσουμε το εξής: οι υποστηρικτές της θεωρίας του πολιτιστικού διεθνισμού είναι χώρες με αποικιοκρατικό παρελθόν, με μουσεία που διαθέτουν συλλογές-μάρτυρες της ιμπεριαλιστικής πολιτικής τους,  οι ίδιες χώρες δηλαδή που αποτελούν την κύρια αγορά των πολιτιστικών αγαθών  που διακινούνται παράνομα! (Και για αυτό το λόγο τη Διακήρυξη των Οικουμενικών Μουσείων δεν έχει υπογραφεί από μουσεία άλλων χωρών, χωρών προέλευσης παρανόμως διακινηθέντων πολιτιστικών αγαθών, πχ της Αφρικής.)

Ειρωνικό είναι και το επιχείρημα περί οικονομικής ή πολιτικής αστάθειας σε  χώρες που θέτουν σε κίνδυνο τα πολιτιστικά αγαθά, όταν το επιχείρημα αυτό το χρησιμοποιούν οι ίδιες χώρες που καρπώνονται με διάφορους τρόπους την πολιτική αστάθεια, τις πολεμικές συγκρούσεις ή την οικονομική αδυναμία.

Μην παραβλέψουμε το γεγονός  ότι η Διακήρυξη των Οικουμενικών Μουσείων υπογράφηκε την περίοδο που η Ελλάδα πίεζε ασφυκτικά για τον επαναπατρισμό των Γλυπτών του Παρθενώνα και το Βρετανικό Μουσείο, αν και δεν έχει υπογράψει τη διακήρυξη, είναι καθαρά πίσω από αυτή την κίνηση. Διευθυντές μουσείων από όλον τον κόσμο έχουν σταθεί σθεναρά ενάντιοι, κατηγορώντας την ως μια κίνηση απελπισίας των μουσείων που φοβούνται μήπως χάσουν τις συλλογές τους.[3]

 Εν έτει 2020 λοιπόν, στην Ελλάδα κατατίθεται και ψηφίζεται νομοσχέδιο που διέπεται και επιχειρηματολογεί βάσει του πολιτιστικού διεθνισμού και κυρίως, αποκαλύπτει στο μέγιστο βαθμό την αποτυχία του κράτους να  αναδείξει και να προστατεύσει τον αρχαιολογικό θησαυρό της χώρας,  μέσω εκσυγχρονισμού των  υπαρχόντων μουσείων και ίδρυσης νέων, μέσω πρόσληψης μόνιμου προσωπικού , της θέσπισης υψηλών κριτηρίων λειτουργίας σύμφωνα με τους κανονισμούς του ICOM ( Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων) και της χρηματοδότησης επιστημονικής έρευνας.

Είναι παραδοχή αποτυχίας του κράτους, που γνωρίζει ότι η έλλειψη αναγκαίου προσωπικού σε μεγάλα κρατικά μουσεία αναγκάζει  πχ. το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο να κρατάει ολόκληρες αίθουσες κλειδωμένες κατά τη διάρκεια της χειμερινής περιόδου.

Είναι παραδοχή αποτυχίας του κράτους, που γνωρίζει ότι δεν εφαρμόζει βασικούς κανόνες φύλαξης και προστασίας αρχαιολογικών χώρων , οδηγώντας τους σε καταστροφή όπως π.χ. την πυρκαγιά στις Μυκήνες.

Είναι παραδοχή αποτυχίας του κράτους, που ψηφίζει 50ετή ουσιαστικά δανεισμό αρχαιοτήτων σε μουσεία του εξωτερικού, γιατί δεν μπορεί να τα αναδείξει στην χώρα δημιουργίας τους ή γιατί εξυπηρετεί συμφέροντα ημετέρων, ενώ δεν έχει σταματήσει η διεκδίκηση επιστροφής των Γλυπτών του Παρθενώνα από το Βρετανικό Μουσείο. Αυτών των γλυπτών, που ο πρωθυπουργός, κ.Κ.Μητσοτάκης, ζήτησε να τα …δανειστούμε!

Η αντίδραση επομένως, απέναντι στη συγκεκριμένη διάταξη του νέου νόμου, δεν είναι ένα  στενόμυαλο εθνικιστικό παραλήρημα αλλά περισσότερο έλλειψη εμπιστοσύνης στην αποτελεσματικότητα, αθωότητα προθέσεωνκαι υπευθυνότητα του Κράτους, αυτού που σύμφωνα με το Σύνταγμα κρίνεται υποχρεωμένονα προστατεύει τηνπολιτιστικήκληρονομιά του Έθνους. «Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός.»[4]

———————————————————————————————                                                                                                        
Στέλλα Οδ.Λιάτου
Ιστορικός – Αρχαιολόγος
M.A. in Museum and Artefact Studies

[1]Νόμος υπ’ αριθμ. 1103/1980 με τον οποίο κυρώνεται η διεθνής σύμβαση της UNESCO (1970) για την παρεμπόδιση της παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών

ΦΕΚ 297/Α/ 29 Δεκεμβρίου 1980

[2]https://www.academia.edu/22101018/%CE%A0%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_%CE%94%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%A0%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_%CE%95%CE%B8%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82_%CE%97_%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%AC_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B5%CE%AF%CF%89%CE%BD

[3]GeorgeAbundu,πρώην διευθυντής του Εθνικού Μουσείου της Κένυας, σχολίασε τη Διακήρυξη ως μια κίνηση απελπισίας των οικουμενικών μουσείων (Opoku 2003) : ΜΠΟΝΤΙΑ ΓΙΑΝΝΑ, ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ-Η ΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ.

[4]Σύνταγμα , άρθρο 24, παρ.1.