Δεν υπάρχει τίποτα που να προκαλεί μεγαλύτερη αναστάτωση στην οικογένεια, από τη χρονική στιγμή που το παιδί αρχίζει να παρουσιάζει βίαιη και επιθετική συμπεριφορά, κατά τη διάρκεια της σχολικής του ηλικίας. Οι γονείς ,οι κηδεμόνε, ή οι φροντιστές του, κυριεύονται από πανικό και ανησυχούν για το γεγονός ότι ένα τέτοιο μικροσκοπικό πλάσμα παρουσιάζει έλλειψη ευαισθησίας και μια βίαιη, ανάλγητη συμπεριφορά. Συχνά, όμως, η βιαστική αντίδραση του γονέα περιέχει και αυτή  στοιχεία βίαιης συμπεριφοράς όταν αβασάνιστα οδηγεί σε τιμωρία. Για παράδειγμα: “Δεν θα βγεις έξω για μια βδομάδα”, “Δεν θα παίξεις με τα παιδιά” ή “Κανένα παιδί δεν θα θέλει να παίξει μαζί σου τόσο κακός που είσαι”κλπ. Είναι, όμως, αυτές οι ενεδεδειγμένες πρακτικές για την αντιμετώπιση της βίαης συμπεριφοράς του παιδιού;

Η τιμωρία

    H τιμωρία διδάσκει στο παιδί αυτό που δεν πρέπει να κάνει αλλά όχι αυτό που πρέπει. Είναι βέβαιο ότι τα αποτελέσματα της τιμωρίας είναι προσωρινά και αφού εξαντλήσουμε όλες τις τιμωρητικές εκφράσεις, τι θα αναζητήσουμε μετά σε περίπτωση επανάληψης της ίδιας συμπεριφοράς; H τιμωρία οδηγεί σε διάρρηξη των σχέσεων, δημιουργεί καχυποψία και ένα τεράστιο χάσμα ανάμεσα στον ενήλικα που επιβάλλει την τιμωρία και το παιδί. Στο ίδιο, δημιουργεί κλονισμό, τροφοδοτεί την αμφισβήτηση του εαυτού του και την χαμηλή αυτοεκτίμηση.

    Η τιμωρία είναι η πιο εύκολη, “βολική” μορφή επικοινωνίας με το παιδί στην οποία συχνά καταφεύγουμε, γιατί υποσυνείδητα ενισχύει τη θέση μας,  δηλαδή αυτού που εξουσιάζει και επιθυμεί την επίδεξη δύναμης. Ο παιδοψυχίατρος Martin Ηerbett μας επισημαίνει ότι : “O σαρκασμός, το κατσάδιασμα, η εξοντωτική τιμωρία διαιωνίζει το φαύλο κύκλο ματαίωση(αιτία)-αγανάκτηση-θυμός-επιθετικότητα-αντεπίθεση.

Πιθανοί λόγοι βίαιης συμπεριφοράς παιδιού

    Δεν θα βιαστούμε να προτείνουμε λύσεις εάν δεν διερευνήσουμε τους πιθανούς λόγους που είναι κανοί να ωθήσουν το παιδι στην έκρηξη, να χάσει τον έλεγχο και να καταφύγει στη βίαιη συμπεριφορά.

    Τα παιδιά επιδεικνύουν παρορμητική συμπεριφορά – αλίμονο, γι’ αυτό είναι παιδιά – όταν ξεχειλίζουν από θυμό ή ντροπή. Δεν έχουν αποκτήσει, ακόμη, την ικανότητα αυτοελέγχου, ούτε είναι ικανά να διαχειριστούν συναισθήματα που συχνά είναι πολύ έντονα. Η πολύπλευρη ηθική, όπως τη περιγράφει ο Piaget αλλά και η σταδιακή υιοθέτηση αυτής, σύμφωνα με τον Kohlberg, δε συμβαδίζει με τη χρονολογική ηλικία. Η κατάσταση είναι ακόμη πιο επιβαρυντική όταν ο περίγυρός του ενισχύει την αυτοαντίληψη του σαν ένα βίαιο, κακό παιδί. Η υιοθέτηση αυτών των χαρακτηριστικών, η οικιοποίηση του ρόλου του κακού, λειτουργεί σαν μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία. “Αφού με θεωρούν κακό, θα είμαι κακός”.

    Πρέπει να κατανοήσουμε ότι τα παιδιά δε λειτουργούν βάσει ενός οργανωμένου σχεδίου, με μελέτη και συγκεκριμένο σκοπό, συνεπώς οι γονείς δεν πρέπει να ανησυχούν  ότι αυτή η συμπεριφορά θα ακολουθεί το παιδί και στη ενήλικη ζωή του ή ότι θα οδηγήσει απαραίτητα σε μια αντικοινωνική συμπεριφορά. Η επιθετικότητα δηλώνει δυσκολία στη λεκτική επικοινωνία και έκφραση των συναισθημάτων. Η δυσκολία αυτή είναι πιθανό και να επιδεινωθεί όταν δεν υπάρχει το κατάλληλο άτομο που θα ακούσει το παιδί και θα το αφουγκραστεί ή ακόμα και όταν το ίδιο το επιχείρησε, χλευάστηκε ή αγνοήθηκε. Αυτό που δεν μπορεί να κάνει η γλώσσα το κάνει το σώμα.

    Στη διερεύνηση των πιθανών αιτίων που μετέτρεψαν ένα ήρεμο παιδί σε αγρίμι, θα ανακαλύψουμε:

α) Μια τραυματική αλλαγή, αποχωρισμός από αγαπημένα πρόσωπα, μεταβολή του περιβάλλοντος, ο θάνατος προσφιλούς προσώπου είναι μερικές από τις καταστάσεις που συνιστούν πρόσφορο έδαφος για την διόγκωση του θυμού. Στις περιπτώσεις αυτές  ενεργοποιείται το κατώτερο νευρικό σύστημα του εγκεφάλου, το άλογο τμήμα, αυτό που κινητοποιείται όταν διακυβεύεται η επιβίωση μας. Αργότερα, στην πορεία της ανάπτυξης του,  η λογική θα δεσπόζει στις αποφάσεις του αφού η  χρήση του ανώτερου τμήματος του εγκεφάλου θα τον καταστήσει ικανό να  αξιολογεί το  ρίσκο που περιλαμβάνει η ενέργειά του, ποιά αποτελέσματα θα έχει για τον ίδιο αλλά και για τον κοινωνικό του περίγυρο.

β) Υπάρχουν παιδιά που δεν είναι τόσο τυχερά να απολαμβάνουν την ατομική προσέγγιση του ενήλικα, δεν διαθέτουν την ιδιωτικότητα τους, ιδιαίτερα τα παιδιά που φιλοξενούνται σε ιδρύματα. Σε μια απέλπιδα προσπάθεια ικανοποίησης αυτών των αναγκών, ρισκάρουν, προκαλώντας αυτόν από τον οποίον την περιμένουν ή αυτόν που τους την αρνήθηκε. Τα πιο τολμηρά απ’ αυτά τα παιδιά που δεν έχουν  συμβιβαστεί με αυτή τη κατάσταση έχουν τη τάση να αποφορτίζονται με την ανοικτή έκφραση επιθετικότητας. Τα παιδιά αυτά, συχνά, γίνονται επιθετικά επειδή αναμένουν την επιθετικότητα από τους άλλους, η οποία μπορεί να είναι φανταστική ή μη, αλλά αμύνεται με την επιθετικότητα.

γ) Κάποια παιδιά, όπως και ενήλικες, αναζητούν συχνά  αισθητικά  ερεθίσματα και η ικανοποίση αυτή της ανάγκης τροφοδοτεί παράλληλα την αυτοεκτίμηση του.

Πιθανοί τρόποι διαχείρισης

    Τί κανουμε λοιπόν; Ο στόχος της παρέμβασής μας πρέπει να είνα η διδαχή και όχι η τιμωρία. Η λογική ανάλυση  των αιτίων και  των συνεπειών που έχουν οι πράξεις του. (Παρασκευόπουλος,2005).

• Απομακρύνουμε το παιδί από το χώρο του συμβάντος, χαμηλώνουμε μπροστά του και με ηρεμία  δηλώνουμε το ηθικό ή το ορισμένο από τις κοινωνικές συνθήκες όριο καθώς και τις επιπτώσεις που έχει στον αποδέκτη η βίαιη συμπεριφορά. Για παράδειγμα: “Οι άνθρωποι πονούν και υποφέρουν όταν τους χτυπάς αλλά και εμείς που σε αγαπάμε και βλέπουμε να κάνεις αυτό ανησυχούμε” ή ακόμη καλύτερα, “Καταλαβαίνω ότι δεν νιώθεις καλά, σου είναι δύσκολο να συγκρατήσεις τα νέυρα σου αλλά είμαι εδώ για σένα,να μιλήσουμε και να συζητήσουμε ό,τι σε απασχολεί”. Σημαντικό να χρησιμοποιούμε λόγια που περιγράφουν τη βίαιη συμπεριφορά και να αποφύγουμε χαρακτηρισμούς. Διαφορετικά, υποπίπτουμε στο ίδιο σφάλμα που προσπαθούμε να διορθώσουμε, δηλαδή χρησιμοποιούμε και εμείς  λεκτική βίαιη επικοινωνία. Ενα θυμωμένο παιδί δεν μπορεί να επεξεργαστεί τις κραυγές, την παραληρητική γλώσσα. Η χαμηλή, σταθερή φωνή δίνει την αίσθηση της αυτοκυριαρχίας, της ασφάλειας αλλά παράλληλα εκπέμπει το σημαντικό μήνυμα ότι γνωρίζουμε τι πρέπει να κάνουμε αλλά και τι είναι αυτό που ζητάει.
• Στη συνέχεια της επικοινωνίας μας με το παιδί, βοηθούμε  να θυμηθεί τι έκανε πριν την έκρηξη της οργής. Εάν έφτιαχνε κάτι που το άφησε στη μέση, επιστρέφουμε μαζί του στη στιγμή εκείνη. “Ας συνεχίσουμε αυτή την υπέροχη ζωγραφιά” ή “Ας φτιάξουμε μαζί το γλυκό που αρέσει στους φίλους σου”. Το ύφος μας , ο τόνος της φωνής μας , η γλώσσα που θα χρησιμοποιήσουμε πρέπει να στοχεύουν στο να πείσουν το παιδί ότι δεν υπάρχει δυσαρέσκεια πλέον γι΄ αυτό που έγινε αλλά, αντιθέτως, είναι άξιο της αγάπης και της εκτίμησής μας, χωρίς προυποθέσεις. 
• Εάν διακρίνουμε ανάγκη για ανεύρεση αισθητικών ερεθισμάτων είμαστε εκεί να του υποδείξουμε ή να τον ενθαρρύνουμε να εμπλακεί σε δραστηριότητες που θα του προσφέρουν ανακούφιση, λύτρωση και εκτόνωση της ενέργειας του. Αφήστε τον να κλωτσήσει τη μπάλα χωρίς όριο, να κλωτσήσει το μαξιλάρι του, να σκαρφαλώσει ένα δένδρο, να κάνει ποδήλατο ή οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα, η οποία απαιτεί σωματική άσκηση και κόπωση.
•  Δίνουμε στο παιδί την ευκαιρία να αποκτήσει τον έλεγχο του περιβάλλοντός του και την κατάκτηση της ιδιωτικότητάς του. Επιτρέψτε του να  κάνει τις δικές του παρεμβάσεις στο χώρο του. Δημιουργήστε χωρο για να τοποθετήσει το ποδήλατο του δίπλα στο κρεβάτι του,επιτρέψτε του να κρεμάσει τις δικές του ζωγραφιές στο τοίχο, ακόμη και εάν δεν τις θεωρούμε αξιόλογες.
• Τέλος, βαθμιαία και μεθοδικά πιάνουμε το παιδι από το χέρι και μαζί οδηγούμαστε στην επίλυση του προβλήματος. Οι ειδικοί το ονομάζουν καθρεπτισμό, δηλαδή παρωθούμε τον ταραξία να κάνει ένα flashback, να επιστρέψει στο συμβάν που τόση αναστάτωση προκάλεσε. Μερικά από τα λόγια  μπορεί να είναι: “Θυμάμαι ότι θύμωσες επειδή αρνηθήκαμε να χρησιμοποιήσεις το tablet περισσσότερη ώρα. Είμαι βέβαιη ότι δεν είχες σκοπό να κάνεις κάποιον να πονέσει. Πρέπει να προσπαθήσεις να ελέγχεις το θυμό σου”. Γινόμαστε συνοδοιπόροι του στην πρόσπάθεια απόκτησης της επίγνωσης, της οριοθέτησης και της υιοθέτησης της επιθυμητής συμπεριφοράς. Μερικές χρήσιμες διερευνητικές ερωτήσεις μπορεί να είναι:

    -Τι έκανες; Πως ένιωσες;

    -Tι συνέβη όταν έκανες αυτό;

    -Τι διαφορετικό θα μπορούσες να είχες κάνει;

    -Τι θα είχε συμβεί εάν είχες κάνει αυτό;

     Συμπεραίνοντας, μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι ποτέ δεν θα κατορθώσουμε να κάνουμε ένα παιδί να έχει καλύτερη συμπεριφορά όταν το κάνουμε να νιώθει χειρότερα. Μη ξεχνάμε ότι στη σχέση μας με τα παιδιά εμείς είμαστε οι ενήλικες και οφείλουμε να έχουμε ώριμη συμπεριφορά απέναντι τους, χωρίς να τους στερούμε τη παιδική τους αθωότητα και περιέργεια.

Ιωάννης Κοσμάτος
Εκπαιδευτικός
* Ο κ. Κοσμάτος έχει πτυχίο στην Εξελικτική Ψυχολογία και έχει εργαστεί για 1,5 χρόνο στο Συμβουλευτικό Σταθμό παιδιών και εφήβων στο Μπρούκλυν της Νέας Υόρκης.

Βιβλιογραφία:

Βίννικοτ Ντ.,(1982) Το παιδί, η οικογένεια και ο εξωτερικός του κόσμος, Καστανιώτης.

Παρασκευόπουλος Ι. (2005) Εξελικτική Ψυχολογία- Σχολική ηλικία

Herbertt Martin (1992) Ψυχολογικά προβλήματα παιδικής ηλικίας, Αθήνα