Εικόνα: Jerry Apostolatos
Πριν από τέσσερα χρόνια ο κορονοϊός εισέβαλε στην καθημερινή μας ζωή με μια απρόβλεπτη πανδημία, και τώρα η mpox (monkey pox ή Ευλογιά των Πιθήκων), μια ασθένεια που προέρχεται από τα ζώα, έχει κηρυχθεί ως επείγον περιστατικό δημόσιας υγείας παγκόσμιου ενδιαφέροντος, όπως το αποκάλεσε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) πριν από λίγες ημέρες.
Με αφορμή λοιπόν το πλέον πρόσφατο «επείγον» της mpox, ο ενημερωτικός ιστότοπος The Conversation δημοσίευσε ένα επεξεργασμένο απόσπασμα από το Fighting an Invisible Enemy: The Story of the National Institute for Communicable Diseases (Καταπολέμηση ενός αόρατου εχθρού: Η ιστορία του Εθνικού Ινστιτούτου Μεταδοτικών Νοσημάτων), που κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Wits University Press (2024), το νέο βιβλίο του επίτιμου καθηγητή ιολογίας στα Πανεπιστήμια Wits και Witwatersrand της Νότιας Αφρικής, Μπάρι Σούμπ, ο οποίος είναι επίσης ιδρυτικός διευθυντής του Εθνικού Ινστιτούτου Μεταδοτικών Νοσημάτων της Νότιας Αφρικής.
Στο νέο του επιστημονικό πόνημα, ο Σούμπ εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι ασθένειες μεταδίδονται από τα ζώα στον άνθρωπο.
Η εισαγωγή «νέων» ασθενειών στον άνθρωπο
Οι επιδημίες και οι πανδημίες νέων ασθενειών εκδηλώνονται σε δύο στάδια. Πρώτον, το γεγονός της ζωονοσογόνου διάχυσης εισάγει τον μολυσματικό οργανισμό, κυρίως έναν ιό, στον ανθρώπινο πληθυσμό από μια ζωική πηγή.
Το δεύτερο στάδιο περιλαμβάνει διάφορους παράγοντες που θα μπορούσαν να προωθήσουν την εξάπλωση του παθογόνου μεταδοτικού οργανισμού σε ολόκληρο τον ανθρώπινο πληθυσμό.
Ζωονοτική διάχυση
Ένα συμβάν διάχυσης συμβαίνει όταν ένας παράγοντας μεταδοτικής νόσου διασχίζει το φράγμα των ειδών από τα ζώα στον άνθρωπο και στη συνέχεια εγκαθίσταται στον ανθρώπινο πληθυσμό.
Αυτό μπορεί να είναι το αποτέλεσμα της εισβολής του ανθρώπου σε απομακρυσμένα, απομονωμένα οικοσυστήματα άγριων ζώων ή όταν τα άγρια ζώα οδηγούνται να επιχειρήσουν να εισέλθουν στους ανθρώπινους βιότοπους ή μεταφέρονται σκόπιμα στο ανθρώπινο περιβάλλον.
Η επιτυχής εισαγωγή ενός ιού ξένου ζώου στον ανθρώπινο πληθυσμό αποτελεί σπάνιο γεγονός, και αυτό είναι σπάνιο λόγω της ανάγκης ο ιός να προσκολληθεί σε μια πολύ συγκεκριμένη θέση υποδοχέα στην επιφάνεια του κυττάρου για να ξεκινήσει η μόλυνση.
Η προσκόλληση στη θέση υποδοχέα είναι πολύ συγκεκριμένη για τον συγκεκριμένο ιό, με τον ίδιο τρόπο που ένα κλειδί ταιριάζει σε μια κλειδαριά. Σε εκείνη τη σπάνια περίπτωση που το κλειδί μπορεί να ταιριάξει στην κλειδαριά, ο εισβολέας ιός εγκαθίσταται επιτυχώς στο κύτταρο-ξενιστή και στη συνέχεια ξεκινά τη διαδικασία μόλυνσης.
Στο εσωτερικό του κυττάρου ο ιός αναπαράγεται χρησιμοποιώντας τους μηχανισμούς του κυττάρου. Ο απόγονος ιός (αντίγραφο του αρχικού) απελευθερώνεται από το κύτταρο μόνο και μόνο για να μολύνει περαιτέρω κύτταρα και να επαναλάβει τη διαδικασία αντιγραφής.
Το επόμενο βήμα είναι να απελευθερωθεί από τον οργανισμό για να μολύνει ένα άλλο άτομο και να δημιουργήσει μια αλυσίδα μετάδοσης από άνθρωπο σε άνθρωπο, η οποία θα μπορούσε τελικά να οδηγήσει σε έξαρση μιας μεταδοτικής ασθένειας.
Η συμπεριφορά της σύγχρονης ανθρωπότητας έπαιξε μεγάλο ρόλο στην εμφάνιση των νέων μεταδοτικών ασθενειών
Το αυξανόμενο εμπόριο εξωτικών ζώων παγκοσμίως, νόμιμο και παράνομο, διευκολύνει την ολοένα αυξανόμενη αλληλεπίδραση μεταξύ άγριων ζώων και ανθρώπων. Πολλαπλές ευκαιρίες για την πραγματοποίηση αυτών των αλληλεπιδράσεων προκύπτουν από το εμπόριο εξωτικών ζώων, ή ως αποτέλεσμα της γεωργικής επέκτασης και της αποψίλωσης των ενδιαιτημάτων της άγριας ζωής, ή της προετοιμασίας και κατανάλωσης άγριων ζώων για τροφή στις λεγόμενες «υγρές αγορές» της Άπω Ανατολής.
Η αντίστροφη αλυσίδα γεγονότων μπορεί να συμβεί όταν τα άγρια ζώα οδηγούνται να μετακινηθούν από τα καθιερωμένα ενδιαιτήματά τους σε εκείνα των ανθρώπων σε αναζήτηση τροφής.
Κλιματική αλλαγή και νέες λοιμώξεις
Η κλιματική αλλαγή έχει αναδειχθεί ως μία από τις σοβαρότερες απειλές για την ανθρώπινη υγεία – από τις πλημμύρες μέχρι τις ξηρασίες και τις ακραίες θερμοκρασίες, ενώ αποτελεί επίσης μια σοβαρή έμμεση απειλή για την ανθρώπινη υγεία ως αποτέλεσμα της καταστροφής των βιοτόπων και των επακόλουθων επιπτώσεών της στις μεταδοτικές ασθένειες στον άνθρωπο.
Το ξέσπασμα της ιογενούς νόσου Nipah στη Μαλαισία και τη Σιγκαπούρη το 1998/1999 αποτελεί ένα παραστατικό παράδειγμα για το πώς ο συνδυασμός περιβαλλοντικής καταστροφής και κλιματικής αλλαγής μπορεί να δημιουργήσει τις προυποθέσεις για νέες ανθρώπινες ασθένειες.
Η επιδημία του ιού Nipah περιλάμβανε 276 κρούσματα, εκ των οποίων τα 106 ήταν θανατηφόρα. Ο φυσικός ξενιστής του ιού αυτού είναι η νυχτερίδα των φρούτων που ζει στα δάση των δύο αυτών χωρών. Ο συνδυασμός της κλιματικής επίδρασης της ξηρασίας, λόγω του φαινομένου Ελ Νίνιο, σε συνδυασμό με ένα ανθρώπινο στοιχείο – μαζική αποψίλωση των δασών με μεγάλης κλίμακας καύση της βλάστησης – δημιούργησε μια σοβαρή ομίχλη, η οποία μείωσε την ανθοφορία και την καρποφορία των δασικών δέντρων.
Στερούμενες τη φυσική τους πηγή τροφής, οι νυχτερίδες των φρούτων εισέβαλαν στους καλλιεργούμενους οπωρώνες και μετέδωσαν τον ιό στους οικόσιτους χοίρους, οι οποίοι με τη σειρά τους μόλυναν τον άνθρωπο.
Η επιδημία τέθηκε υπό έλεγχο με τη μεγάλης κλίμακας σφαγή του τοπικού πληθυσμού χοίρων.
Νέες μολύνσεις
Οι λοιμώξεις της αρχαιότητας κινούνταν αργά, επειδή εκείνη την εποχή οι μεταφορές ήταν πολύ πιο αργές. Αντίθετα, με τα σύγχρονα αεροπορικά ταξίδια οι λοιμώξεις μπορούν πλέον να μεταδοθούν πολύ εύκολα από τη μια άκρη του κόσμου στην άλλη μέσα σε μία ή δύο ημέρες.
Δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει ιδιαίτερα το γεγονός ότι ο 21ος αιώνας μας έχει παρουσιάσει μια σειρά από νέες μεταδοτικές ασθένειες. Οι αλληλεπιδράσεις ανθρώπου-άγριων ζώων έχουν προωθηθεί από τις ανθρώπινες δραστηριότητες που βλάπτουν σοβαρά το φυσικό περιβάλλον του πλανήτη.
Οι άνθρωποι του 21ου αιώνα αντιμετωπίζουν αυτές τις νέες ασθένειες με τον ίδιο τρόπο που τις αντιμετώπιζαν οι ιθαγενείς Αμερικανοί του 15ου και 16ου αιώνα, οι οποίοι υπέστησαν μαζικές απώλειες πληθυσμών από τους «νέους» μεταδοτικούς παράγοντες που έφεραν στις ακτές τους οι αποικιοκράτες Ευρωπαίοι.
Σε αυτές τις λεγόμενες «επιδημίες παρθένου εδάφους», ο νέος οργανισμός, όντας εντελώς νέος για τον πληθυσμό, δεν συναντά καμία αντίσταση από την ανοσία του πληθυσμού και επομένως είναι σε θέση να εξαπλωθεί σχεδόν ανεμπόδιστα.