Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης: Εργαλείο μάθησης ή σκόπελος στην εκπαιδευτική διαδικασία;

Η έκρηξη των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης

Η Κοινωνική Δικτύωση είναι ένα φαινόμενο επίκαιρο που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη δυναμική και τείνει να παγιωθεί σε ένα καινούριο κοινωνικό φαινόμενο. Άλλωστε, όπως είχε πει και ο Αριστοτέλης, ο άνθρωπος από τη φύση του είναι κοινωνικό ον και η συμπεριφορά του χαρακτηρίζεται από την ανάγκη να ανήκει σε μια ομάδα. Στη σημερινή εποχή με τις δυνατότητες που δίνει η τεχνολογία, η έμφυτη αυτή τάση του ανθρώπου να επικοινωνεί και να αλληλεπιδρά με άλλους ανθρώπους που μοιράζονται κοινά ενδιαφέροντα, βρίσκει διέξοδο στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Μέσα από το διαδίκτυο ο άνθρωπος ανταλλάσει ιδέες, απόψεις, εμπειρίες και εμπλουτίζει τις γνώσεις του. Άλλωστε, η Kοινωνική Δικτύωση είναι η πρακτική της επέκτασης της γνώσης μέσα από τη δημιουργία κοινοτήτων ανθρώπων που έχουν κοινά πεδία ενδιαφέροντος και ταυτόχρονα επιθυμούν να τα μοιράζονται.

Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης κατηγοριοποιούνται στα ακόλουθα:

• Τα κοινωνικά δίκτυα, στα οποία ο καθένας έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει τη δική του ιστοσελίδα, να συνδεθεί με άλλα άτομα ανταλλάσσοντας πληροφορίες και ψηφιακό υλικό  με δημοφιλέστερο το Facebook.

• Τα blogs, όπου το άτομο που διαθέτει το blog παρουσιάζει πληροφορίες για διάφορα θέματα που το ίδιο επιλέγει.

• Τα wikis, που αποτελούνται από κοινόχρηστα έγγραφα ή βάσεις δεδομένων στα οποία οι χρήστες μπορούν να συνδεθούν και να προσθέσουν, να επεξεργαστούν ή να τροποποιήσουν το υλικό που υπάρχει, με δημοφιλέστερο το Wikipedia.

• Τα forum, διαδικτυακοί χώροι συζήτησης, με συγκεκριμένη θεματολογία, στα οποία οι χρήστες μπορούν να συζητήσουν και να ανταλλάσσουν απόψεις.

• Οι κοινότητες περιεχομένου, όπου οι χρήστες μπορούν να μοιράσουν περιεχόμενο συγκεκριμένου είδους, με δημοφιλέστερο το Youtube.

• Τα microblogging, μικρά blogs που ανανεώνονται με μια νέα ανάρτηση, όταν οι διαχειριστές τους το επιθυμούν, με δημοφιλέστερο το Twitter.

Το 2020 διαμορφώθηκε στην Ελλάδα μια πρωτόγνωρη συνθήκη, καθώς επιβλήθηκε ο αναγκαστικός εγκλεισμός του πληθυσμού και η απαγόρευση των μετακινήσεων λόγω της εξάπλωσης του θανατηφόρου ιού Covid-19 σε όλο τον πλανήτη. Μέσα σε αυτήν την κατάσταση τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης διαδραμάτισαν πρωταρχικό ρόλο, καθώς ήταν σχεδόν τα μοναδικά μέσα με τα οποία οι άνθρωποι θα μπορούσαν να συνεχίσουν τις δραστηριότητές τους, αν και παρέμεναν περιορισμένοι πλέον στο σπίτι τους. Οι μαθητές, λοιπόν, βρέθηκαν να χρησιμοποιούν τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης σε όλες τους τις δραστηριότητες, προσπαθώντας να υποκαταστήσουν την προηγούμενη καθημερινότητά τους. Μέσα στις νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν εξαιτίας της καραντίνας, προέκυψε η ανάγκη να αναπροσαρμοστεί και η διδασκαλία των μαθημάτων και γενικά η εκπαιδευτική διαδικασία. Τα μαθήματα του σχολείου πλέον πραγματοποιούνταν μέσα από ειδικές πλατφόρμες, όπως  Webex (σύγχρονη εκπαίδευση) και e-class (ασύγχρονη εκπαίδευση), ενώ ιδιαίτερα αυξημένη  είναι η χρήση γνωστών εφαρμογών όπως Instagram, Viber, Skype στα φροντιστήρια.

Η Αξιοποίηση των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης στην Εκπαίδευση

Το γεγονός, ότι το διαδικτυακό περιβάλλον κοινωνικής δικτύωσης ενσωματώνει πλήθος δυνατοτήτων αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας, αποτελεί ισχυρό κίνητρο για τη χρήση του στην εκπαιδευτική διαδικασία. Τα τελευταία χρόνια η χρήση υπηρεσιών κοινωνικής δικτύωσης στο χώρο της εκπαίδευσης κερδίζει συνεχώς έδαφος διεθνώς και πλέον αποτελεί μία ιδιαίτερα δημοφιλή τάση. Ο ένας στους τέσσερις χρήστες του διαδικτύου είναι μαθητής ή εκπαιδευτικός ο οποίος εκτός των άλλων αναζητεί ιδέες για το αναλυτικό πρόγραμμα, εργαλεία έρευνας, βιβλιογραφία και ευκαιρίες επαγγελματικής ανάπτυξης. Με την οργάνωση ενός Διαδικτυακού Εκπαιδευτικού Κοινωνικού Δικτύου (ΔΕΚΔ) τα μέλη του μπορούν να λειτουργήσουν ως μία Ψηφιακή Κοινότητα Μάθησης (ΨΚΜ), μια κοινότητα ανταλλαγής γνώσεων, ιδεών, απόψεων, μεθοδολογιών, εργαλείων και εκπαιδευτικού υλικού (σχέδια μαθημάτων, φύλλα εργασίας, αρχεία δραστηριοτήτων) με στόχο την αλληλοενημέρωση, την αλληλοϋποστήριξη, την ανατροφοδότηση και συνακόλουθα τη βελτίωση της διδακτικής πράξης. Τα social media είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν για εκπαιδευτικούς σκοπούς και για να ενισχύσουν τις μαθησιακές δυνατότητες των παιδιών και των εφήβων. Μαθητές σε Δημοτικά, Γυμνάσια και Λύκεια χρησιμοποιούν τα ψηφιακά μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να επικοινωνούν μεταξύ τους, όταν βρίσκονται στο σπίτι τους και ασχολούνται με τις εργασίες τους ή όταν συνεργάζονται ομαδικά πάνω σε ένα θέμα.  Για παράδειγμα, το Facebook και άλλες πλατφόρμες στα social media δίνουν τη δυνατότητα στους μαθητές να «συναντιούνται» διαδικτυακά εκτός τάξης για να συνεργαστούν, να ανταλλάξουν ιδέες, να αναλάβουν πρωτοβουλίες. Αρκετά σχολεία χρησιμοποιούν με επιτυχία blogs σαν εργαλεία διδασκαλίας, ώστε να ενισχύουν τις ικανότητες των μαθητών τους στα γλωσσικά μαθήματα, στην γραπτή έκφραση και στη δημιουργικότητα. Έτσι, διαπιστώνουμε πως οι μαθητές χρησιμοποιούν το Facebook όχι μόνο ως μέσο επικοινωνίας μεταξύ τους, αλλά και ως μέσο που προωθεί την εκπαιδευτική διαδικασία, τους επιτρέπει να αναζητούν πληροφορίες και να τις μοιράζονται, να συνεργάζονται σε ομάδες εντός και εκτός τάξης.

Η έννοια της κοινωνικής δικτύωσης αποτελεί πλέον ένα από τα ζητήματα κλειδιά για την εκπαίδευση. Η κοινωνική δικτύωση ξεφεύγει από τα στενά όρια της τεχνικής υποδομής (φυσική δικτύωση) και αναδύονται νέες μορφές όπως αυτή της παιδαγωγικά αξιοποιήσιμης δικτύωσης. Αυτή αποτελεί ένα ενεργό περιβάλλον μάθησης και όχι απλώς μια πηγή πληροφοριών. Έτσι, η αλληλεπίδραση μέσω της κοινωνικής δικτύωσης δημιουργεί κίνητρα για συνεργασία, ενώ προϋποθέτει την διατύπωση ευκρινών στόχων μάθησης. Με τον τρόπο αυτό, το διαδίκτυο μπορεί να αποτελέσει ένα δημιουργικό περιβάλλον για συνεργατική μάθηση και πράξη.

Η ενσωμάτωση των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης στην εκπαιδευτική διαδικασία δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μπορεί να βοηθήσει στο να ξεπεραστούν υλικά και τεχνικά εμπόδια στη διδασκαλία και τη μάθηση. Ανάμεσα στις δυνατότητες που προσφέρουν τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι το γεγονός ότι τα διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα είναι το πεδίο δράσης που οι μαθητές καταλαβαίνουν καλύτερα. Η μη επίσημη ατμόσφαιρα που δημιουργείται πιθανώς να ενθαρρύνει περισσότερους μαθητές να συμμετάσχουν ενεργά και ειδικά τους πιο ντροπαλούς. Η ροή του μαθήματος διευκολύνεται και ταυτόχρονα οι μαθητές αναπτύσσουν δεξιότητες που σχετίζονται με τις νέες τεχνολογίες και είναι απαραίτητες ολοένα και περισσότερο στη σύγχρονη κοινωνία και στο σύγχρονο εργασιακό περιβάλλον. Επιπροσθέτως, η διδασκαλία και η μάθηση μπορούν να συμβαίνουν σε χρονικές στιγμές που είναι πιο βολικές και πιο παραγωγικές και για τους μαθητές και για τους καθηγητές και σε οποιοδήποτε χώρο αισθάνονται πιο άνετα. Οι μαθητές μπορούν να εργάζονται στον δικό τους χώρο και στον δικό τους ρυθμό μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο και η διαδικασία της μάθησης μπορεί να χωριστεί σε μικρότερα χρονικά τμήματα, ώστε να δίνεται η ευκαιρία του προβληματισμού και της ανασκόπησης. Ταυτόχρονα οι μαθητές αποκτούν πρόσβαση σε ακόμη μεγαλύτερη ποσότητα πληροφορίας και έχουν τη δυνατότητα, εφόσον το επιθυμούν, να την αναζητούν μέσω των πόρων που διατίθενται στο διαδίκτυο. Μπορούν να συμμετέχουν σε online κοινότητες οι οποίες ταιριάζουν με το πεδίο ενδιαφερόντων τους, να ανταλλάσσουν απόψεις και ιδέες με άλλους ανθρώπους, να γνωρίζουν διαφορετικούς τρόπους σκέψης και διαφορετικές θεωρήσεις των πραγμάτων, διαφορετικούς πολιτισμούς, γενικότερα να διευρύνουν το πνεύμα και τους ορίζοντές τους. Τέλος, πολύ σημαντικό θα ήταν να παραθέσουμε τις δυνατότητες που δίδονται σε άτομα με ειδικές ανάγκες και αναπηρία στην ίση συμμετοχή τους σε εκπαιδευτικές διαδικασίες, αφού οι δυσκολίες στην προσπελασιμότητα, συχνά τους περιορίζουν από τη δυνατότητά τους να παραστούν σε μία τάξη πρόσωπο με πρόσωπο.

Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης τροχοπέδη στην εκπαιδευτική διαδικασία

Πέρα όμως από τα οφέλη, υπάρχουν και προβλήματα στην αξιοποίηση των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης στην εκπαιδευτική διαδικασία. Αρχικά, επισημαίνεται ότι τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης δεν είναι σχεδιασμένα για να συμβάλλουν στην εκπαιδευτική διαδικασία και δεν είναι παιδαγωγικά ελεγμένα ώστε να μπορούν να αποτελέσουν λειτουργικά εργαλεία για τη μάθηση. Επιπλέον, η  χρήση τους μπορεί να αποσπά την προσοχή των εκπαιδευομένων. Άλλωστε, ένα βασικό παράπονο των εκπαιδευτών είναι ότι εργαλεία όπως το Facebook και το Twitter τραβούν το ενδιαφέρον και την προσοχή του μαθητή από την τάξη και έτσι επιδρούν αρνητικά στη μάθηση. Επίσης, παρότι θεωρητικά ενθαρρύνουν την επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτών και εκπαιδευόμενων, φαινόμενα όπως ο διαδικτυακός εκφοβισμός μπορεί να επιδράσουν αρνητικά. Σε πολλές περιπτώσεις οδηγούνται οι μαθητές σε αποξένωση, αποτρεπόμενοι από τη διαπροσωπική επικοινωνία. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρoύνται ισχυρές τάσεις απομόνωσης, λιγότερη επικοινωνία με τα μέλη της οικογένειας, συρρίκνωση του κοινωνικού τους κύκλου και τελικά ανάδυση της μοναξιάς και της κατάθλιψης. Το Διαδίκτυο, γενικά, συνεπάγεται φυσική αδράνεια και περιορισμένη πρόσωπο με πρόσωπο κοινωνική αλληλεπίδραση. Ακόμη, ο μοναχικός τρόπος μάθησης, που επιτείνεται με τη χρήση των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, μπορεί να μειώσει τα κίνητρα μάθησης των μαθητών. Έτσι, όσον αφορά τις σχέσεις των μαθητών μεταξύ τους πρέπει να θυμόμαστε ότι το κίνητρο που προκύπτει από την επαφή ή την άμιλλα με άλλους μαθητές δεν καλλιεργείται στη διαδικτυακή μάθηση. Η αλληλεπίδραση μεταξύ των μαθητών και των δασκάλων είναι αρκετά μειωμένη ή ακόμα και ανύπαρκτη έξω από τα πλαίσια του μαθήματος. Ο αυθορμητισμός χάνεται κατά το μεγαλύτερο μέρος. Είναι επίσης πιθανό πολλά παιδιά να μην έχουν καν την οικονομική δυνατότητα να έχουν τα κατάλληλα τεχνολογικά μέσα για να μελετήσουν στο σπίτι και ως εκ τούτου δεν έχουν τα απαραίτητα κίνητρα ώστε να εργαστούν με όρεξη και επιτυχώς. Επιπλέον, οι μαθητές, μέσω της ενασχόλησης τους με τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης  υιοθετούν κάποιες φορές συγκεκριμένους τρόπους γραφής, δηλαδή μια σημειολογία που είναι χαρακτηριστική της ψηφιακής επικοινωνίας, όπως οι συντομογραφίες, τα greeklish ή αργκώ και τα emojis. Η έντονη ενασχόληση με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να προκαλέσει την χρήση αυτών και στον γραπτό λόγο των μαθητών. Τέλος, πρέπει να επισημάνουμε ότι η χρήση των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης αποθαρρύνει την προσωπική επαφή και επικοινωνία δια ζώσης καθώς παρότι η διαδικτυακή επικοινωνία σε πραγματικό χρόνο δημιουργεί ένα ασφαλές περιβάλλον για εκείνους τους μαθητές που δυσκολεύονται ή νιώθουν άβολα να εκφραστούν, ουσιαστικά επιτείνει το πρόβλημα αυτό και έχει σαν αποτέλεσμα οι μαθητές αυτοί να χάνουν το μάθημα της ζωής και της ανάπτυξης των κοινωνικών δεξιοτήτων.

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών στην αποτελεσματική χρήση των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης

Η χρηστικότητα και αποτελεσματικότητα των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τους εκπαιδευτικούς και τον τρόπο με τον οποίο επιλέγουν να τα αξιοποιήσουν. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό να είναι ενημερωμένοι  για τα πλεονεκτήματα της κοινωνικής δικτύωσης και τις δυνατότητες ανάπτυξής της, αλλά και να είναι έτοιμοι να δεχτούν αυτό το νέο εργαλείο προκειμένου να εισαγάγουν νέες, καινοτόμες διδακτικές πρακτικές. Σημαντική είναι η συμβολή του σχολείου στην αποφυγή των πρακτικών της ψηφιακής γραφής από τους μαθητές. Οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να προσπαθούν, μέσω της διδακτικής των Νέων Ελληνικών, να ενισχύσουν την συγγραφή κειμένων, που  βασίζονται στους γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες. Ακόμα, η συνεχής ενασχόληση με τον γραπτό λόγο και με την ανάγνωση γραπτών κειμένων αλλά και με την συγγραφή αυτών θα δημιουργούσε γερές βάσεις και έτσι οι μαθητές θα απέβαλλαν από το γραπτό τους κείμενο την χρήση τέτοιων πρακτικών.

Το να βρεθεί η χρυσή τομή σίγουρα είναι μια πρόκληση. Αν και η διαδικτυακή μάθηση έχει πολλές δυνατότητες, υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι τα αποτελέσματα της ψηφιακής εκπαίδευσης είναι ισχυρότερα όταν η τεχνολογία συμπληρώνει την διδασκαλία πρόσωπο με πρόσωπο και όχι όταν την αντικαθιστά πλήρως, είναι πιο αποτελεσματική όταν οι μαθητές και οι εκπαιδευτικοί έχουν λάβει την κατάλληλη υποστήριξη για την τηλεκπαίδευση και τη χρήση των κοινωνικών δικτύων.Εν κατακλείδι, η επιμόρφωση για την ορθή χρήση των Μέσων Κοινωνικής δικτύωσης, των ιστολογιών και των εικονικών τάξεων δύναται να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς να αυτοβελτιωθούν και να βελτιώσουν την ποιότητα της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Υπενθυμίζουμε ότι η βάση στην οποία θα στηριχτεί ο κάθε εκπαιδευτικός για να αναζητήσει την αυτοβελτίωσή του και να διατηρήσει ζωντανή την επικοινωνία με την επιστημονική κοινότητα συνίσταται από τις αντιλήψεις του, τις πεποιθήσεις του, τις προσλαμβάνουσες, τις αξίες και στάσεις του.

Δέσποινα Πασχαλίδου

Φιλόλογος ΕΑΕ του Κέντρου Εκπαιδευτικής και Συμβουλευτικής Υποστήριξης (Κ.Ε.Σ.Υ) Κεφαλληνίας