Εικόνα: Το άγαλμα του Ανδρέα Λασκαράτου στο Ληξούρι.

Αγγελική Γιαννάτου
Δρ Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης

Ο Ανδρέας Λασκαράτος είχε συμμετάσχει ως υποψήφιος βουλευτής σε δύο εκλογικές αναμετρήσεις· το 1850 και το 1862στο κράτος των Ηνωμένων Πολιτειών των Ιονίων Νήσων, το οποίο βρισκόταν υπό τη βρετανική «προστασία».

Στις 5 Νοεμβρίου 1815 είχε υπογραφεί στο Παρίσι η συνθήκη για τα Ιόνια Νησιά μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων. Στο εξής θα ονομάζονταν Ηνωμένες Πολιτείες των Ιονίων Νήσων και θα αποτελούσαν ένα ενιαίο ελεύθερο και ανεξάρτητο κράτος, το οποίο θα  ήταν υπό την «προστασία» της Μεγάλης Βρετανίας. Ο Άγγλος διοικητής στα Ιόνια νησιά, Thomas Maitland είχε θεσπίσει ένα απολυταρχικό Σύνταγμα το 1817 που αντανακλούσε τόσο τον αυταρχικό του χαρακτήρα, όσο και το πνεύμα της πολιτικής του Βρετανικού στέμματος στην περιοχή.^[1]

Το Σύνταγμα, όσο και οι εκλογικές διαδικασίες που ακολούθησαν δεν άφηναν περιθώρια ελεύθερης έκφρασης των κατοίκων των νησιών. Ο τύπος είχε φιμωθεί και απαγορευόταν η ελεύθερη διακίνηση έντυπου υλικού καθώς και η λειτουργία τυπογραφείων. Οι κοινοβουλευτικές διαδικασίες που έλαβαν χώρα, τουλάχιστον μέχρι και το 1849 ήταν νοθευμένες και χειραγωγημένες από την βρετανική αρμοστεία στα νησιά. Ουσιαστικά, ο εκάστοτε αρμοστής «διόριζε» τους βουλευτές της αρεσκείας του, ίδια και την Γερουσία, αφού το εκλογικό δικαίωμα ήταν τόσο περιορισμένο και οικονομικά προσδιορισμένο, που μόνο ευγενείς ή πολύ πλούσιοι Επτανήσιοι, φιλικά προσκείμενοι στο βρετανικό στέμμα μπορούσαν να εκλεγούν.

Στο μεταξύ, ο αντίκτυπος των ευρωπαϊκών επαναστάσεων του 1848 στην Κεφαλληνία σε συνδυασμό με τις άθλιες οικονομικοκοινωνικές συνθήκες της πλειονότητας των κατοίκων του νησιού και το ανικανοποίητο εθνικό αίσθημα, είχε πάρει διαστάσεις που κυοφόρησαν δράσεις και ενέργειες που τάραξαν την καθεστηκυία τάξη στο νησί.[2] Ο εορτασμός της επετείου της ελληνικής επανάστασης του 1821 στην Κεφαλληνία τον Απρίλιο του 1848 και τα γεγονότα της Μεγάλης Παρασκευής στον ίδιο μήνα (9/21-4-1848)  στην πρωτεύουσα του νησιού, το Αργοστόλι, σήμαναν την αρχή σειράς κινήσεων και δράσεων που εκφράστηκαν με την  ένοπλη εξέγερση, τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους στο Αργοστόλι, γνωστή με  το όνομα «επανάσταση του Σταυρού» (14/26-9-1848). Ένα χρόνο μετά, τον Αύγουστο του 1849 θα σημειωνόταν και η ένοπλη εξέγερση στην Σκάλα (15/27-8-1849).[3] Ακολούθησαν, εξορίες και διωγμοί. Τότε, εξορίστηκαν και οι κεφαλλονίτες ριζοσπάστες, Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και ο Ιωσήφ Μομφερράτος˙ ο πρώτος στα Κύθηρα και ο δεύτερος στους Οθωνούς.[4]Ακολούθως, ο αρμοστής John Colborne,1st Baron Seaton, υπό την πίεση των ευρωπαϊκών επαναστάσεων και το πνεύμα της εποχής, προχώρησε σε ριζικές μεταρρυθμίσεις, τόσο σε σχέση με την ελεύθερη λειτουργία τυπογραφείων και την κυκλοφορία του έντυπου υλικού στο κράτος των Ηνωμένων Πολιτειών των Ιονίων Νήσων  (1848) καθώς και ως προς το εκλογικό σύστημα ανάδειξης των αντιπροσώπων (1849).

Από την αρχή των μεταρρυθμίσεων, το 1848, αναδύθηκε ένας μεγάλος αριθμός εκδοτικών εγχειρημάτων και πολιτικών φωνών που έως τότε σιγούσαν. Εμφανίστηκε στον δημόσιο – πολιτικό χώρο πληθώρα εντύπων με πολιτικό κυρίως περιεχόμενο και μη, αλλά και πολιτικές ομάδες που έως τότε δεν τολμούσαν λόγω των διώξεων που αντιμετώπιζαν από το βρετανικό στέμμα, να δράσουν, είτε ακόμη και να εκφράσουν τις ιδεολογικές τους διαφορές σε σχέση με το πολιτικό καθεστώς που επικρατούσε. Είναι η εποχή που έκαναν την εμφάνισή τους ριζοσπαστικές εφημερίδες, μεταρρυθμιστικές και συντηρητικές-αγγλόφιλες. Επίσης, βρήκαν χώρο από το πνεύμα του νόμου και οργανώθηκαν πολιτικές παρατάξεις, με αμιγώς πολιτικό λόγο και πρακτικές. Αναφέρομαι, αφενός στους πολιτικούς σχηματισμούς, των μεταρρυθμιστών και των συντηρητικών – με τα όποια ιδιάζοντα χαρακτηριστικά τους, και αφετέρου, των ριζοσπαστών που υπήρξε και το αρτιότερο –από θέμα οργανωτικής δομής– κόμμα και το οποίο «έκλεψε» τον πρωταγωνιστικό ρόλο στα ιστορικά δρώμενα τουλάχιστον μέχρι την ένωση των Ηνωμένων Πολιτειών των Ιονίων Νήσων με το ελεύθερο ελληνικό κράτος. Είτε ως κόμμα-το ριζοσπαστικό, είτε ως επιμέρους πολιτικές οντότητες όσοι αρχικά συγκρότησαν αυτό (το ριζοσπαστικό κόμμα), πρωταγωνίστησαν στον ιστορικό πολιτικό λόγο των δύο επόμενων δεκαετιών, και πλέον. Τους ανθρώπους αυτού του χώρου, ιδίως  του ριζοσπαστικού, αλλά και του μεταρρυθμιστικού θα είχε ως αντιπάλους ο Α. Λασκαράτος.

Γράφει χαρακτηριστικά ο Α. Λασκαράτος, «οι ελευθερίες που αυθόρμητα μας παραχωρήθηκαν στα 1848 αν δεν γελοιώμαι, είχαν πειά επιφέρει ολέθριο αποτέλεσμα στες χώρες μας. Οι πολιτικοί τσαρλατάνοι επωφελήθηκαν αμέσως απ’αυτές τες ελευθερίες και τες έκαμαν να χρησιμέψουν για τα ιδιαίτερα συμφέροντά τους εξαπατώντας το λαό».[5]

Την ίδια δεκαετία που γεννήθηκε ο Ανδρέας Λασκαράτος, είχαν γεννηθεί στο  νησί της Κεφαλονιάς ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και ο Ιωσήφ Μομφερράτος, γόνοι επίσης εύπορων οικογενειών, οι οποίοι όπως και εκείνος, είχαν μια πλούσια εκπαιδευτική κινητικότητα τόσο στο εσωτερικό του κράτους όσο και στο εξωτερικό. Σπούδασαν νομική και οι δύο και πήραν διδακτορικό δίπλωμα, όπως και ο Α. Λασκαράτος. Είχαν, ωστόσο, μια σημαντική διαφορά μεταξύ τους. Εκείνοι, υποστήριζαν την αλλαγή του πολιτικού καθεστώτος στις Ηνωμένες Πολιτείες των Ιονίων Νήσων,  τη βελτίωση των κοινωνικοοικονομικών όρων ζωής των κατοίκων των νησιών· πολιτικό τρίπτυχο την ελευθερία,την ισότητα και την αδελφότητα όλων, ατόμων και λαών, και την εθνική απελευθέρωση των Ιονίων Νήσων και τη συνένωσή τους με το νεοσύστατο ελληνικό κράτος, σε αντιδιαστολή με τον Α. Λασκαράτο που δεν ήθελε καμία πολιτική αλλαγή, πέραν της ηθικής και κοινωνικής.

             Μόλις, παραχωρήθηκαν οι μεταρρυθμίσεις του 1848, ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και ο Ιωσήφ Μομφερράτος έσπευσαν να εκδώσουν εφημερίδες με τις πολιτικές τους θέσεις ενάντια το καθεστώς της «προστασίας» του βρετανικού στέμματος. Ο πρώτος, εξέδωσε τον Φιλελεύθερο και ο δεύτερος την Αναγέννησις. Ήταν οι πρώτες ριζοσπαστικές εφημερίδες στο νησί, αλλά και στο κράτος των Ηνωμένων Πολιτειών των Ιονίων Νήσων.

            Το Φεβρουάριο του 1850 προκηρύχθηκαν εκλογές για την ανάδειξη της Θ΄ Ιονίου Βουλής. Τότε ήταν που διασταυρώθηκαν οι δρόμοι των δύο ριζοσπαστών με εκείνον του Ανδρέα Λασκαράτου. Οι δύο πρώτοι, ήταν εξ αρχής πολιτικά τοποθετημένοι ενάντια σε ότι ήταν ξένο, ξενόφερτο ή  συντηρητικό. Από την άλλη πλευρά, ο Α. Λασκαράτος, δεν είχε δώσει σημάδια που να τον ενέπλεκαν με τον πολιτικό στίβο. Μόνος του πήρε τη μεγάλη απόφαση· γράφει χαρακτηριστικά, «μου ήρθε η ιδέα να βάλω υποψηφιότητα ως αντιπρόσωπος στη νομοθετική Συνέλευση».[6]

Κατά την προεκλογική περίοδο, αρχές του 1850,  ο Ανδρέας Λασκαράτος, κυκλοφόρησε ένα μονόφυλλο με το πρόγραμμά του, χωρίς ημερομηνία. Εδώ, εικάζεται ότι το μονόφυλλο αυτό, ήταν πριν τις εκλογές της 27^ης και 28^ης Φεβρουαρίου το 1850.

Στο πολιτικό του πρόγραμμα ο Α. Λασκαράτος εκθέτει τις πολιτικές αρχές του, και ζητά την ψήφο των πολιτών. Εν όψει του  «πολιτικού πανηγυριού» στο οποίο οι υποψήφιοι, όπως υποστηρίζει, αναγγέλλουν το θάνατο των τυράννων, την ελευθερία των λαών και την «αφιλοκέρδια» στους λόγους τους, γράφει: «βγένω κ’ εγώ ν’ αξίνω την συντροδή με το ζήτημα το δικό μου». Ο Α. Λασκαράτος υποστήριζε ότι, ούτε οι νομοθέτες θα άλλαζαν επειδή τελείωσε η  πενταετία  της θητείας τους και έπρεπε να ακολουθήσει η νέα εκλογική αναμέτρηση, ούτε επρόκειτο να απαλειφθεί, «σκοτωθεί» κανένας τύραννος. Το βλέμμα όλων έπρεπε να είναι στραμμένο στην πάσχουσα κοινωνία του τόπου, στην οποία έβλεπε  κοινά στοιχεία με κάθε άλλη ευρωπαϊκή κοινωνία. Δεν ήταν αποκλειστικά η μορφή της κυβέρνησης που έκανε την ευτυχία ή τη δυστυχία του έθνους.  Η μορφή της κυβέρνησης συνέβαλε στην τύχη του έθνους, «αλλά  τόσο μόνον». Ευτυχισμένα έθνη υπήρξανε κάτω από «απόλυτους» αυτοκράτορες και πολλά έθνη δυστύχησαν υπό δημοκρατικά καθεστώτα. Η αιτία των δεινών του έθνους, κατά τον Α. Λασκαράτο, ήταν η «διαφθορά της Κοινωνίας». Ο ευσυνείδητος πατριώτης και τίμιος πολίτης που θα λάμβανε πολιτική εξουσία, όφειλε να εστιάσει όλη του την προσοχή εκεί. Να διερευνήσει, το πώς εμποτίστηκε το σώμα της κοινωνίας με το «φαρμάκι» της διαφθοράς και να ζητήσει τη βοήθεια και της  κυβέρνησης προκειμένου να την εξυγιάνει ενάντια στο υπερέχων κατά τα άλλα πνεύμα της πρόληψης. Πως θα επιτυγχανόταν η εξυγίανση; Ο Α. Λασκαράτος πίστευε ότι η μεγαλύτερη «φλέβα  της καρδίας της κοινωνίας» ήταν η θρησκεία. Η θρησκεία, υποστήριζε ο Α.Λασκαράτος, ήταν «εκείνη δια της οποίας ημπόρει να χυθή μέσα στην κοινωνία η αρετή ή το ελάττωμα». Οι ιερείς είχαν μεγάλη δύναμη, ενεργούσαν ακριβώς πάνω στη συνείδηση του λαού, και είτε τον διέφθειραν είτε τον  έφεραν στον ηθικό δρόμο. Για αυτό έπρεπε να εξασφαλιστεί ο τρόπος διαβίωσης των ιερέων, πέραν της θρησκείας, για να μην την βλέπουν ως μια τέχνη προς το «ζην». Μόνο όταν ο ιερέας δεν θα έχει κανένα συμφέρον στο να στρεβλώσει τη συνείδηση  του «όχλου», τότε και μόνο θα ήταν απόστολος της ηθικής του Χριστού, έγραφε ο Α. Λασκαράτος.[7]

Η παιδεία επίσης, ήταν πηγή ηθικής -σύμφωνα με τη σκέψη του- και όφειλε να μεριμνήσει για τα παιδιά των φτωχών, μαθαίνοντάς τους «γρέκικα γράμματα, και την ηθικήν αμισθί». Η πολυτέλεια και η υπερκατανάλωση ήταν επίσης πηγές διαφθοράς, για αυτό έπρεπε να καταπολεμηθούν, όπως και οι υψηλοί μισθοί και η εισαγωγές πολυτελών αντικειμένων. Η τεμπελιά ήταν επίσης πηγή φτώχιας και διαφθοράς. Πηγή σκανδάλων και διαφθοράς, σύμφωνα πάντα με τον Α. Λασκαράτο, ήταν η «ψευδοφιλελευθερία, τέχνη κ’ εργόχειρο των όσων μανίζουν δια επάγγελμα». Επίσης, υποστήριζε ότι δεν έπρεπε να καταργηθεί ο μισθός των αντιπροσώπων του λαού στην Ιόνιο Βουλή, όπως διατείνονταν κάποιοι αντίπαλοί του, γιατί έτσι θα αποκλείονταν άνθρωποι που δεν θα είχαν μεγάλη οικονομική επιφάνεια. Η  γλώσσα που όφειλαν να καλλιεργήσουν ήταν τα «γραίκικα».  Ενώ τόνιζε ότι «ο τίμιος αντιπρόσωπος θα διαπραγματευθήμαζύ με την Κυβέρνησην, και όχι εναντίον της, τα ωφέλημα του Τόπου. Και όταν δεν ήθελ’ εύρη στην Κυβέρνησην την εις την ανταλλαγήν εμπιστοσύνην και ειλικρίνειαν, τότε μόνον να εξαγριωθή κατά της προδοσίας». Μόνο όσους πίστευαν στις ανωτέρω αρχές, καλούσε ο Α. Λασκαράτος, να τον ψηφίσουν,  «οι άλλοι ας μην πλησιάσουνε˙ η ψήφος τους ήθελ’ είναι ένα ψέμα», [8] έγραφε.

Ο Α. Λασκαράτος βρήκε, όπως έγραφε, «την εκλογική κονίστρα γεμάτη δημοκόπους, που υποσχόντανε στον αμόρφωτο λαό να διώξουν τους Άγγλους και ναν τον ενώσουν με την Ελλάδα, να τον οδηγήσουν να πάρη την Πόλη και να καταφέρουν να κυματίση απάνου εις τους τοίχους της Αγίας Σοφίας η Ελληνική Σημαία! κ.τ.λ.».[9]

            Οι εκλογές διεξήχθησαν την 27^η και την 28^η  Φεβρουαρίου 1850. Εντυπωσιακή ήταν η εκλογική νίκη του ριζοσπαστικού κόμματος στην Κεφαλληνία και συντριπτική η ήττα των φιλοκυβερνητικών πολιτικών. Ήταν η πρώτη φορά που ο Α. Λασκαράτος βρέθηκε αντιμέτωπος στην πολιτική αρένα με τους ριζοσπάστες –απόντες στην πραγματικότητα, αφού ήταν ακόμη εξόριστοι- και ηττήθηκε. Δώδεκα χρόνια αργότερα, πάλι θα βρεθεί αντιμέτωπος με έναν υποψήφιο που στήριζε η ριζοσπαστική παράταξη, τον Θεόδωρο Καρούσο, όπου και πάλι θα ηττηθεί ως υποψήφιος για μία θέση στην ΙΒ΄ Ιόνιο Βουλή.[10]

Η Θ΄ Ιόνιος Βουλή, μεταρρυθμιστική στην πλειοψηφία της, συμπεριλάμβανε αντιπολιτευτικές ομάδες στο πλαίσιό της και ριζοσπαστικές ιδέες για ανατροπή του πολιτικού καθεστώτος και ένωση με το ελεύθερο ελληνικό κράτος. Επρόκειτο, για την πρώτη εμφάνιση πολιτικού κόμματος σε ελληνική γη, με συγκεκριμένο πολιτικό και ιδεολογικό πρόσταγμα, για ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα των λαών, κοινωνική δικαιοσύνη, εθνική ανεξαρτησία. Το ριζοσπαστικό κόμμα, έχοντας ως βάση ένα κοινωνικό μηχανισμό που δρούσε μέσα από πολιτικές λέσχες που το στήριζαν και εφημερίδες,[11] μπόρεσε να συγκροτηθεί και να λειτουργήσει ως τέτοιο μέσα στην Θ΄ Ιόνιο Βουλή, αντιπαλεύοντας τις άλλες πολιτικές μερίδες, που συγκροτούνταν περισσότερο ως τέτοιες λόγω οικονομικών  συμφερόντων και λιγότερο λόγω ιδεολογικών συγκλήσεων. Μπροστά σε αυτό, ένα πρόγραμμα  σαν το δικό του, έγραφε εκ των υστέρων ο Α. Λασκαράτος, έμελλε να «μαυρισθή» και πραγματικά «εμαυρίσθηκε», αφού είχε επισημάνει στον λαό να προσέχει τις μηχανορραφίες των «δημοκόπων» (αντιπάλων του) και ο ίδιος υποσχόταν να συμπεριφερθεί στην Βουλή ως σοβαρός και τίμιος πολίτης.[12]

[1] Ε. Ε. Κούκου, Ιστορία των Επτανήσων από το1797 μέχρι την Αγγλοκρατία, Αθήνα, 1983, σσ. 203, 211, 216, 220.

[2]Σχετικά με τις κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές συνθήκες στο νησί  της Κεφαλληνίας υπό την βρετανική διοίκηση,  βλέπε: Μ. Παξιμαδοπούλου- Σταυρινού, Οι Εξεγέρσεις της Κεφαλληνίας κατά τα Έτη 1848 και 1849, Αθήνα, 1980, σσ. 3-29. Π. Πετράτος, Ο Ριζοσπαστισμός στην Κεφαλονιά της Βρετανικής Προστασίας Οι Πολιτικές Λέσχες του Νησιού, Αθήνα, 2017, σσ. 57-94. Γ. Βερύκιος, Απομνημονεύματα περί της πρώην Ιονίου Πολιτείας, κυρίως δε περί του εν ταύτη επικρατήσαντος ριζοσπαστικού φρονήματος, Κεφαλληνία, 1870, σσ.63-102. Η. Ζερβού Ιακωβάτου, Η Επί της Αγγλικής Προστασίας Επτάνησος Πολιτεία και τα Κόμματα, Πρακτικά του Τρίτου Πανιόνιου Συνεδρίου (23-29 Σεπτεμβρίου 1965), εν Αθήναις, 1969, σσ. 45-53.

[3]Σχετικά με τον εορτασμό της επετείου της ελληνικής επανάστασης το 1848 στο νησί της Κεφαλληνίας, βλέπε: Μ. Παξιμαδοπούλου- Σταυρινού, Οι Εξεγέρσεις της Κεφαλληνίας κατά τα Έτη 1848 και 1849, όπ.π.,σσ. 75-85. Σχετικά με τα γεγονότα της Μ. Παρασκευής, βλέπε: Στο ίδιο, σσ.87-99. Π. Πετράτος, Ο Ριζοσπαστισμός στην Κεφαλονιά της Βρετανικής Προστασίας Οι Πολιτικές Λέσχες του Νησιού, όπ.π.,σσ. 190-194. Σπ. Χρ. Βερύκιος, Ιστορία των ‘’Ηνωμένων Κρατών’’ των Ιονίων Νήσων, Η Αποκληθείσα ‘’Βρεττανική Προστασία’’ και  οι Αγώνες των Επτανησίων δια την ΕθνικήνΑποκατάστασιν 1815-1864, Αθήναι, 1964, σσ.  259-260. Σχετικά με την επανάσταση  του Σταυρού, βλέπε: Μ. Παξιμαδοπούλου- Σταυρινού, Οι Εξεγέρσεις της Κεφαλληνίας κατά τα Έτη 1848 και 1849, όπ.π., σσ.103-178. Π. Πετράτος, Ο Ριζοσπαστισμός στην Κεφαλονιά της Βρετανικής Προστασίας Οι Πολιτικές Λέσχες του Νησιού, όπ.π.,σσ. 194-198. Σπ. Χρ. Βερύκιος, Ιστορία των ‘’Ηνωμένων Κρατών’’ των Ιονίων Νήσων,  Η Αποκληθείσα ‘’Βρεττανική Προστασία’’ και  οι Αγώνες των Επτανησίων δια την ΕθνικήνΑποκατάστασιν 1815-1864, όπ.π.,σσ. 260-262. Σχετικά με την εξέγερση στην Σκάλα, βλέπε: Μ. Παξιμαδοπούλου- Σταυρινού, Οι Εξεγέρσεις της Κεφαλληνίας κατά τα Έτη 1848 και 1849, όπ.π.,σσ. 197-239. Π. Πετράτος, Ο Ριζοσπαστισμός στην Κεφαλονιά της Βρετανικής Προστασίας Οι Πολιτικές Λέσχες του Νησιού, όπ.π.,σσ. 198-204. Σπ. Χρ. Βερύκιος, Ιστορία των ‘’Ηνωμένων Κρατών’’ των Ιονίων Νήσων,  Η Αποκληθείσα ‘’Βρεττανική Προστασία’’ και  οι Αγώνες των Επτανησίων δια την ΕθνικήνΑποκατάστασιν 1815-1864, όπ.π.,σσ. 271-278.

[4]  Για την εξορία  του Η. Ζερβού Ιακωβάτου, βλέπε: Σπ. Χρ. Βερύκιος, Ιστορία των ‘’Ηνωμένων Κρατών’’ των Ιονίων Νήσων,  Η Αποκληθείσα ‘’Βρεττανική Προστασία’’ και  οι Αγώνες των Επτανησίων δια την ΕθνικήνΑποκατάστασιν 1815-1864, όπ.π.,σσ. 278-279. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Υπόμνημα του Κ. Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου προς την Σεβαστήν της Ελλάδος Κυβέρνησιν, εν Κεφαλληνία, 1866, σ. 7.  Για την εξορία του Ι. Μομφερράτου, βλέπε, Σπ. Χρ. Βερύκιος, Ιστορία των ‘’Ηνωμένων Κρατών’’ των Ιονίων Νήσων,  Η Αποκληθείσα ‘’Βρεττανική Προστασία’’ και  οι Αγώνες των Επτανησίων δια την ΕθνικήνΑποκατάστασιν 1815-1864, όπ.π.,σ. 281.

[5] Α. Λασκαράτος, Αυτοβιογραφία, Άπαντα Ανδρέα Λασκαράτου, Τ. Α΄ , Αθήνα, 1959, σ. 19.

[6]Στο ίδιο, σ. 20.

[7] Μονόφυλλο, χωρίς τίτλο. Με κεφαλαία γράμματα : ΚΥΡΙΟΙ ΨΗΦΟΦΟΡΟΙ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ, Με υπογραφή: Ανδρέας Λασκαράτος, χ. 1850, φ.1.

[8]Στο ίδιο, φ.1.

[9] Α. Λασκαράτος, Αυτοβιογραφία, Άπαντα Ανδρέα Λασκαράτου, Τ. Α΄ , όπ.π., σ. 20.

[10]Για την εκλογική αντιπαράθεση του 1862 Α. Λασκαράτου – Θ. Καρούσου, βλέπε: Α. Γιαννάτου, «Κεφαλληνία, 1862: η διαμάχη Α. Λασκαράτου – Θ. Καρούσου», Σύμμικτα Παλικής, Τ. Α΄, Ιακωβάτειος Βιβλιοθήκη, Ληξούρι, 2019, σσ. 293-324 (ανάτυπο).

[11]Γ.Γ. Αλισανδράτος, Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός, σχέδιο για Δοκίμιο Πολιτικής Ιστορίας, Αργοστόλι, 2006, σσ. 46-57. Α. Γιαννάτου, «Η Δημοσίευση ενός άρθρου του Καταστατικού του Δημοτικού Καταστήματος (1863) (Ζητήματα Ερμηνείας)», Κυμοθόη, Τ. 28, Αργοστόλι 2018, σσ. 335-336.

[12] Α. Λασκαράτος, Αυτοβιογραφία, Άπαντα Ανδρέα Λασκαράτου, Τ. Α΄ , όπ.π., σ. 20.