«Εάν κοιτάζεις συνεχώς την άβυσσο, στο τέλος και η άβυσσος θα κοιτάξει εσένα».
Νίτσε

«Νεαρός συμπολίτης μας έδωσε τραγικό τέλος στη ζωή του», διαβάσαμε στα πρωτοσέλιδα των τοπικών ηλεκτρονικών και έντυπων εφημερίδων. Ο τίτλος  αυτός δεν μπορεί να συλλάβει  την τραγική ζωή του Μάκη αλλά και την τραγική αποτυχία της Πολιτείας. Ο Μάκης χαρακτηριζόταν ως εντυπωσιακά παράξενος ή παράδοξος στη συμπεριφορά, στη σκέψη, στο λόγο και στην εμφάνιση. Κυριευμένος ωστόσο από τη δίνη των μαγικών σκέψεων, των παραισθήσεων και των πολλαπλών επεισοδίων αποπραγματοποίησης και αποπροσωποποίησης, ένας ψυχιατρικός ασθενής αδυνατεί να βγει στην επιφάνεια.

 Η αποασυλοποίηση ή αποϊδρυματοποίηση χαιρετίστηκε σαν μια προσπάθεια ένταξης του ψυχικά ασθενούς σε λιγότερο περιοριστικό πλαίσιο με σκοπό να τοποθετηθεί ο ψυχικά ασθενής σε ένα ανθρώπινο περιβάλλον. Το άτομο  εξέρχεται από το απρόσωπο, αχανές νοσηλευτικό ίδρυμα, υποστηριζόμενο και από μια σειρά άτυπων ή δεύτερης γενιάς αντιψυχωτικών φαρμάκων, που περιορίζουν τα συμπτώματα χωρίς όμως απαραίτητα να συμβάλλουν πάντα στη θεραπεία της ψυχικής διαταραχής,  με την προϋπόθεση ότι τη φροντίδα αυτών θα την αναλάβουν κέντρα ψυχικής υγείας στη κοινότητα, χωρίς όμως η πολιτεία να μεταφέρει και τα απαραίτητα κονδύλια για την ίδρυση, στελέχωση με εξειδικευμένο ιατρικό, νοσηλευτικό και βοηθητικό προσωπικό.

Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε εδώ ότι μονομιάς οι ασθενείς έγιναν πελάτες ή καταναλωτές αναζητώντας οι ίδιοι τη θεραπεία τους. Πίσω όμως από τις καλές προθέσεις, κρύπτεται επιμελώς για άλλη μια φορά η απαλλαγή του κράτους από το οικονομικό βάρος και φροντίδα και η μετάθεση αυτής στην ατομική ευθύνη. Είναι απορίας άξιο, όμως, πώς επικαλούμαστε την ατομική ευθύνη για ένα άτομο ψυχικά αποδιοργανωμένο.

Στην Ελλάδα η ψυχιατρική μεταρρύθμιση με την ονομασία ΨΥΧΑΡΓΩ σκοπό είχε σταδιακά να αντικαταστήσει το ξεπερασμένο μοντέλο του πολύχρονου και αναποτελεσματικού εγκλεισμού του ψυχικά πάσχοντος σε ψυχιατρική ιατρική μονάδα, όπου συχνά η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελούσε πάντοτε αφορμή για δημόσια κριτική. Όμως, μια χώρα με στοιχειώδεις δομές ψυχικής υγείας, μια κοινωνία ανενημέρωτη για την ψυχική ασθένεια και τον εύκολο στιγματισμό αναπόφευκτα άφησε τους ασθενείς στη τύχη τους, τουλάχιστον αυτούς που υπέφεραν από σοβαρές χρόνιες ψυχικές παθήσεις. Ακόμη χειρότερα, η Πολιτεία για να εξοικονομήσει πόρους μετέφερε το οικονομικό βάρος από τα νοσοκομεία και ιδρύματα στις οικογένειες.

Το  2015 ήταν το έτος που έληξε η δέσμευση της χώρας μας απέναντι στην ΕΕ για την απορρόφηση των κονδυλίων με σκοπό την ομαλή μετάβαση στην εποχή της αποασυλοποίησης. Στη Πανελλήνια Συνάντηση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση η κ. Λαζαρίδου, Ψυχίατρος και διευθύντρια της Εταιρίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας διαπιστώνει ότι «τρεις δεκαετίες έχουν περάσει μετά τη παγκόσμια κατακραυγή για τις απάνθρωπες συνθήκες νοσηλείας στο ψυχιατρείο Λέρου και η ψυχιατρική μεταρρύθμιση βρίσκεται στα όρια  κατάρρευσης».

Καμία ουσιαστική προσπάθεια δεν έχει γίνει για την πλήρη αναβάθμιση και την ανθρώπινη αντιμετώπιση των ψυχικών ασθενών ως ισότιμων πολιτών της κοινωνίας μας. Η εργασιακή αποκατάσταση δεν έχει υλοποιηθεί επαρκώς. Υπάρχουν 17 ΚΟΙΣΠΕ ενώ απαιτούνται 58. Στο νησί μας είχαμε την εμπειρία του κλεισίματος του καφενείου στη Καμπάνα, που δεν άνοιξε ποτέ. Οι δομές αυτές που είναι Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί Περιορισμένης Ευθύνης έχουν σκοπό να αναπτύσσουν προγράμματα και δραστηριότητες στοχεύοντας στην κοινωνικοοικονομική ενσωμάτωση και επαγγελματική ένταξη ατόμων με σοβαρά ψυχοκοινωνικά προβλήματα. 

Oι διαπιστώσεις μας επιβεβαιώνονται από τα αποτελέσματα έρευνας του Δείκτη Ένταξης η οποία διεξήχθη από επιτροπή εμπειρογνωμόνων σε τριάντα χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και δημοσιεύτηκε στο Economist. Η έρευνα αυτή μετρά το βαθμό στήριξης των Ευρωπαϊκών κυβερνήσεων όσον αφορά στην ένταξη ασθενών με ψυχική νόσο στην κοινωνία. Την πρώτη θέση καταλαμβάνει η Γερμανία με 85.6, ενώ η Ελλάδα την 28^η με 38.0 μπροστά μόνο από Ρουμανία και Βουλγαρία. Που έγκειται λοιπόν η αποτυχία του εγχειρήματος στην Ελλάδα;

Αίτια της μειωμένης αποτελεσματικότητας

• H προϋπόθεση καλύτερων δεδομένων σε όλους τους τομείς των ιατρικών υπηρεσιών με σημαντική αποτελεσματικότητα δεν υπήρχε.
  
• Ενώ υπήρξαν φιλόδοξες πολιτικές για την ψυχική υγεία δεν συνοδεύτηκαν με την απαραίτητη χρηματοδότηση, υπομονή και σωστό προγραμματισμό.
  
• Η βασική ενίσχυση και εστίαση  στη παροχή υπηρεσιών από την κοινότητα βρίσκεται ακόμη σε νηπιακή κατάσταση. Ιδιαίτερα οι  χρόνια  ψυχικά πάσχοντες ασθενείς πρέπει να έχουν πρόσβαση σε στέγη, εκπαίδευση, επαγγελματική αποκατάσταση, ενίσχυση εισοδήματος και επαρκή φροντίδα από τη κοινότητα. Στο νησί μας η Μονάδα Ψυχιατρικής φροντίδας δεν μπορεί προσφέρει νοσηλεία σε ψυχικούς ασθενείς λόγω της δυσκολίας στελέχωσης με εξειδικευμένο προσωπικό.
  
• Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού για την καλύτερη υποδοχή των ατόμων που επανέρχονται στη πραγματική ζωή ποτέ δεν έγινε. Στερεότυπα και προκαταλήψεις για τη ψυχική ασθένεια όπως η επικινδυνότητα ή η ανικανότητα εργασιακής απασχόλησης του ψυχιατρικού ασθενούς δεν εξαλείφθηκαν αλλά μάλλον ενισχύθηκαν με τη παρουσία των ανθρώπων αυτών, αφημένων στη τύχη τους.
  
• Η ενίσχυση φορέων που προσφέρουν απασχόληση ή κίνητρα στα άτομα παραμένει ανύπαρκτη.
  
• Προσεκτική μελέτη του περιβάλλοντος που θα επανενταχθεί δεν έγινε, τουλάχιστον στη περίπτωση του Μάκη. Δυστυχώς για το Μάκη το περιβάλλον δεν απεδείχθη στο ελάχιστο υποστηρικτικό, όχι με δική του ευθύνη. Σε πολλές περιπτώσεις η ίδια η οικογένεια έχει ανάγκες που δεν αντιμετωπίζονται επαρκώς αλλά ούτε και οι σχέσεις μέσα σε αυτή τυγχάνουν της απαραίτητης μέριμνας.
  
• Η νομοθεσία δυσχεραίνει οποιαδήποτε παρέμβαση εάν η συμπεριφορά του ασθενούς δεν είναι βλαπτική για τους άλλους ή για τον εαυτό του.

Δεν πρέπει βέβαια να αγνοήσουμε τις στατιστικές που δείχνουν τη παρουσία κάποιων θετικών στοιχείων, αφού υπάρχει σημαντική βελτίωση για ένα σημαντικό αριθμό ατόμων. Από την άλλη πλευρά η έλλειψη οργανωμένης αντιμετώπισης και υλοποίησης του εγχειρήματος της πολυδιαφημιζόμενης αποϊδρυματοποίησης για μεγάλο αριθμό ασθενών με χρόνιες ψυχικές νόσους οδηγεί σε τραγικές συνέπειες.

Συνέπειες της  αποϊδρυματοποίησης που ψυχορραγεί χωρίς σχέδιο, χωρίς πρόγραμμα.

• Η έξοδος του ασθενή από ένα απόλυτα ελεγχόμενο περιβάλλον και χωρίς την βαθμιαία ένταξη και φροντίδα από την Πολιτεία τον οδηγεί  στους δρόμους χωρίς στέγη, στην εμπλοκή του σε βίαια επεισόδια και όχι σπάνια σε αυτοκτονία. Πώς είναι δυνατόν  να λειτουργήσει ο ασθενής όταν δε διαθέτει τις γνωστικές ικανότητες και ψυχικές αντοχές να ενταχθεί στη κοινότητα, όταν μάλιστα το οικογενειακό  περιβάλλον είναι πιο επιβαρυντικό από τη νοσηλευτική μονάδα; Ακριβώς όπως ο παραλογισμός να σηκώσουμε την άγκυρα σε ένα ακυβέρνητο καράβι και να το αφήσουμε να αποπλεύσει χωρίς σχέδιο πορείας, χωρίς προορισμό, όταν μάλιστα γνωρίζουμε ότι θα συναντήσει τυφώνες. Συχνά, μεγάλος αριθμός ασθενών καταλήγουν από το ίδρυμα στις φυλακές. Τον Ιούλιο του 1999 οι New York Times δημοσίευσαν έκθεση του Υπουργείου Δικαιοσύνης της Πολιτείας η οποία αναφέρει ότι 283.000 τρόφιμοι φυλακών υποφέρουν από ψυχικές νόσους. Η έκθεση καταλήγει συμπεραίνοντας ότι «τα τελευταία 45 χρόνια έχουμε αδειάσει τα ψυχιατρεία και γεμίσαμε τις φυλακές». Η έκθεση Ομπάμα αναφέρει ότι από το 1955 μέχρι το 2010 485.000 εξήλθαν από τις ψυχιατρικές κλινικές, μειώνοντας τον αριθμό σε 72.000. Σαν αποτέλεσμα, υπήρχαν 43.000 ψυχιατρικά κρεβάτια, δηλαδή 14 κρεβάτια ανά 100.000 ανθρώπους. Τραγική κατάληξη ήταν 3.5 εκατομμύρια ασθενείς με βεβαιωμένες χρόνιες ψυχικές παθήσεις να μη λαμβάνουν καμία ψυχιατρική φροντίδα, και 200.000 με σχιζοφρένεια, σοβαρή κατάθλιψη ή διπολική διαταραχή να είναι άστεγοι και περισσότεροι από 300.000 στις φυλακές. Δεν είναι λίγα τα θύματα, οι παράπλευρες απώλειες του οράματος της μαζικής μετακίνησης ασθενών. Συχνά σε μια τέτοια βιαστική ή βίαιη αλλαγή περιβάλλοντος οι ασθενείς βιώνουν το σοκ της μετακίνησης με επιδείνωση της ασθένειας και αύξηση θνησιμότητας.
  
• Ο στόχος για ένα λιγότερο περιοριστικό περιβάλλον δεν εξασφαλίζει πάντοτε το κατάλληλο ανθρώπινο milieu.
  
• Μεγάλος αριθμός ατόμων πάσχουν από συνοδά ιατρικά προβλήματα όπως διαβήτη, υπέρταση, κατάχρηση ουσιών λόγω της κακής ποιότητας ζωής με δύσκολη την πρόσβαση σε ιατρικές υπηρεσίες.
  
• Συχνά η απουσία επίβλεψης για τη χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής οδηγεί σε τραγικό τέλος όπως στην περίπτωση του νεαρού συμπολίτη μας.  Είναι σημαντική η εγγύτητα του ιατρού, νοσηλευτή, κοινωνικού λειτουργού με την οικογένεια. Στο νοσηλευτικό ίδρυμα μέχρι κάποιο βαθμό αυτή ήταν διαθέσιμη.
  
• Η απουσία ενασχόλησης με δραστηριότητες αθλητικές ή ψυχαγωγικές καθώς και η έλλειψη δεξιοτήτων δε δημιουργεί ένα πρόσφορο έδαφος για την ομαλή ένταξη και παραμονή στη κοινότητα, αντιθέτως οδηγεί στον κοινωνικό αποκλεισμό.
  
• Η δεινή οικονομική κατάσταση πολλών ασθενών δυσχεραίνει οποιαδήποτε προσπάθεια δημιουργώντας ένα φαύλο κύκλο χωρίς διέξοδο.
  
• Τα στοιχεία καταδεικνύουν ότι τα άτομα αφημένα στη τύχη τους παρουσιάζουν μεγαλύτερα ποσοστά πρώϊμου θανάτου από αυτά που παραμένουν υπό νοσηλεία.
  
• Εκτός ιδρύματος ο ασθενής στερείται την ποιοτική επαφή με τους σημαντικούς άλλους, παρουσιάζει αδυναμία δημιουργίας σχέσεων και δεσμών. Τα  ιδρύματα νοσηλείας με διαφορετική στοχοθεσία και περιεχόμενο θα μπορούσαν να είναι πιο αποτελεσματικά σ’ αυτόν το τομέα.
  
• Τέλος, κοινωνική και επαγγελματική ανικανότητα, έλλειψη δεξιοτήτων  και ο στιγματισμός από το κοινωνικό περίγυρο καθιστούν την επανένταξη ένα δύσκολο εγχείρημα, αν όχι ουτοπικό. Όχι σπάνια, στο αφήγημα του περίγυρου του Μάκη υπήρχε η μομφή εναντίον του για ό,τι ανεξήγητο συνέβαινε.

Ο Μάκης με την ανίατη ψυχική πάθηση είχε μια χαμένη ζωή και ένα τραγικό θάνατο, διότι η Πολιτεία απέτυχε σε οικονομικό, οργανωτικό και ανθρώπινο επίπεδο να βελτιώσει τις παρεχόμενες υπηρεσίες ψυχικής υγείας και να σταθεί αποτελεσματικά δίπλα του. Αν το αρχικό όραμα και οι ελπίδες της αποϊδρυματοποίησης παρέμεναν ζωντανές, αν η οικονομική λογική δεν επικρατούσε της ανάγκης για φροντίδα των ευάλωτων ομάδων, ίσως ο Μάκης να ήταν ακόμη μαζί μας.

Ιωάννης Κοσμάτος
Εκπαιδευτικός

*Στη φωτογραφία του άρθρου, που είναι από τον Jerry Apostolatos, βλέπουμε ένα πεύκο μόνο να “παρακολουθεί” το ηλιοβασίλεμα και τη γραμμή του ορίζοντα…