Ο Μαρίνος Αντύπας (1872-1907)  έζησε σε μια εποχή όπου η ιστορία επιταχυνόταν και συγκλονιστικές αλλαγές και ανακατατάξεις, σε κάθε επίπεδο της κοινωνίας, λάμβαναν χώρα. Μιλάμε για τα τέλη του 19^ου αιώνα έως τις απαρχές του 20^ου, μια περίοδο στην οποία ο Αντύπας μεγάλωσε, διαμορφώθηκε, τόσο σε επίπεδο ιδεολογικό όσο και αξιών, ανέπτυξε πλούσια δράση, προς όφελος πάντα των πολλών και των κατατρεγμένων, μέχρι την δολοφονία του το 1907. Σε αυτό το πλαίσιο θα φωτίσουμε πλευρές των γενικότερων ιδεολογικών ρευμάτων, ιστορικών τάσεων, πολιτικών εξελίξεων και κοινωνικών αναγκαιοτήτων οι οποίες διαμόρφωσαν την ιδεολογική και πολιτική συγκρότηση του κεφαλονίτη αγωνιστή.

ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ

Καταρχάς κεντρικό στην εποχή του Μαρίνου ήταν το αγροτικό ζήτημα, το οποίο σχετιζόταν άμεσα με την επί μακρόν προσπάθεια των φτωχών αγροτών να εξασφαλίσουν επαρκή κλήρο , ένα κομμάτι γης,όπου θα μπορούσαν να διαβιώσουν αξιοπρεπώς. Ανατρέχοντας παλαιότερα στον χρόνο παρατηρούμε ότι ήδη κατά τους τελευταίους αιώνες της βυζαντινής αυτοκρατορίας η εξαθλίωση των αγροτικών μαζών αποτελούσε ένα οξυμένο πρόβλημα, το οποίο μάλιστα συνετέλεσε και στην παρακμή της αυτοκρατορίας. Σταδιακά μεγαλύτερος κλήρος συγκεντρωνόταν στα χέρια των προυχόντων και των μοναστηριών και οι χωρικοί ολοένα και περισσότερο ξέπεφταν στην κατηγορία του δουλοπάροικου.

H αγροτική μεταρρύθμιση που είχε εισαχθεί το 1871 έμεινε ανολοκλήρωτη, ενώ παρά τις αναμφίβολα θετικές της πλευρές δεν κατάφερε να εμποδίσει την υπερβολική συγκέντρωση γης στα χέρια των μεγαλοτσιφλικάδων. Οι οικογένειες των μεγαλοϊδιοκτητών γης είχαν ισχυρή εκπροσώπηση στο κοινοβούλιο και μπορούσαν να παρεμποδίζουν κάθε προσπάθεια για αγροτική μεταρρύθμιση. Ενώ σε αυτό το περιβάλλον ακόμα και προσπάθειες δωρητών όπως οι αδελφοί Ζάππα, που είχαν παραχωρήσει στο κράτος αξιόλογες εκτάσεις, υπονομεύονταν και  δεν είχαν αποτέλεσμα στη βελτίωση της κατάστασης των άκληρωνχωρικών. Παράλληλα η προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Άρτας το 1881 στους κόλπους του ελληνικού κράτους προσέθεσε μεγάλες αγροτικές εκτάσεις στην εθνική επικράτεια. Οι Οθωμανοί πούλησαν τα τσιφλίκια τους σε ευκατάστατους Έλληνες -κυρίως του εξωτερικού- με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν μεγάλες ιδιοκτησίες και με αυτόν τον τρόπο να οξυνθεί ακόμα περισσότερο το πρόβλημα των έντονων κοινωνικών αντιθέσεων στον χώρο της υπαίθρου. Όπως αναφέρεται το 1881, που προσαρτήθηκε η Θεσσαλία στην Ελλάδα, σε σύνολο 658 χωριών, τα 460 ήταντσιφλίκια και μόνο τα 198 ήταν οικισμοί που δεν ανήκαν σε τσιφλίκια.

       Με αυτόν τον τρόπο περίπου σαράντα Έλληνες κεφαλαιούχοι της διασποράς, «οι οποίοι ζούσαν μεταξύ Κωνσταντινούπολης, Οδησσού, Αλεξάνδρειας, Βουκουρεστίου αφενός και Παρισιού, Λονδίνου, Τεργέστης (…) αγόρασαν εκατομμύρια στρέμματα τα οποία περιείχαν περισσότερα από 350 χωριά και στα οποία ζούσε κάτι παραπάνω από τον μισό πληθυσμό της Θεσσαλίας». Έτσι Έλληνες χρηματιστηριακοί παράγοντες και έμποροι της διασποράς γίνονταν οι νέοι μεγαλογαιοκτήμονες της Θεσσαλίας και μάλιστα, εξαιτίας της ελληνικής νομοθεσίας, υπό ένα αρκετά πιο δυσμενές πλέον για τον μικροκαλλιεργητή σύστημα.

Από την μια μεριά υπήρχαν οι λίγοι μεγαλοϊδιοκτήτες και από την άλλη μεριά οι πολλοί χωρίς κλήροαγρότες. Σε αυτό το σκηνικό της έντονης κοινωνικής πόλωσης το πρόγραμμα του Μαρίνου Αντύπα των ριζοσπαστικών και μεταρρυθμιστικών ιδεών για το αγροτικό ζήτημα οδηγούσε στο εναντίον του μίσος από την πλευρά των τσιφλικάδων και των επιστατών τους, οι οποίοι επιστάτες των μεγάλων κτημάτων μετατρέπονταν συχνά οι ίδιοι στους πιο στυγνούς και αδίστακτους ιδιοκτήτες.

ΑΓΡΟΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΓΈΡΣΕΙΣ

Συνακόλουθες με την όξυνση του αγροτικού ζητήματος είναι και οι πρωτοβουλίες των ίδιων των αγροτών της εποχής ώστε να πάρουν τη μοίρα στα χέρια τους και να απαιτήσουν άμεσες λύσεις στα προβλήματα τους. Σε αυτήν την κατεύθυνση καθόλη την περίοδο της ζωής του Αντύπα είχαμε ποικίλες δράσεις επικεντρωμένες στο αγροτικό ζήτημα, οι οποίες κυμαίνονταν από απλές διαμαρτυρίες και διαδηλώσεις μέχρι ανοικτές εξεγέρσεις.

            Οι διαμαρτυρίες στο μεγαλύτερο μέρος του 19^ου αιώνα ήταν σποραδικές, ώσπου  προέκυψε το σταφιδικό  ζήτημα στα τέλη αυτού του αιώνα, οριοθετώντας πλέον την κοινωνική σημασία και την πολιτική βαρύτητα που θα είχαν οι συνθήκες διαβίωσης του αγροτικού κόσμου στη ζωή της χώρας. Το σταφιδικό αφορούσε κυρίως τους αγρότες της Πελοποννήσου, για πρώτη φορά όμως έβαλε την τάξη των αγροτών συνολικά  στο επίκεντρο των εξελίξεων  αποκτώντας αυτοδύναμη δυναμική και συνείδηση του ρόλου και των συμφερόντων της.

Η υπερπαραγωγή σταφίδας και η πτώση των διεθνών τιμών του προϊόντος οδήγησαν στην κατάρρευση του εισοδήματος των σταφιδοπαραγωγών με αποτέλεσμα τον αναβρασμό στον αγροτικό πληθυσμό της Πελοποννήσου. Οι προσπάθειες των κυβερνήσεων του Θεοτόκη όσο και αυτή του Δηλιγιάννη αποτυγχάνουν και οι αντιδράσεις των αγροτών κλιμακώνονται με μαζικές διαμαρτυρίες. Μάλιστα στο Μπαρμπάσαινα του Πύργου οι διαδηλώσεις εξελίχθηκαν σε ένοπλες συγκρούσεις, στις οποίες πρωτοστατούσαν αναρχικοί και πρωτοσοσιαλιστικοί κύκλοι. Αυτή η περιρρέουσα ατμόσφαιρα ζυμώσεων και κινητοποιήσεων από το αγροτικό στοιχείο αναμφίβολα ήταν αδύνατον να μη έχουν καθοριστική επιρροή στον  Μαρίνο Αντύπα, ως προς τη συνειδητοποίηση των κρίσιμων κοινωνικών προβλημάτων της εποχής του.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

           Μια άλλη πτυχή της ιστορικής συγκυρίας που χαρακτήριζε την εποχή του Αντύπα ήταν και η έντονη ριζοσπαστική παράδοση πολύμορφων αγώνων που συγκλόνιζαν ολόκληρο τον 19^ο αιώνα όλη την Ευρώπη και φυσικά την Ελλάδα. Αυτές οι παραδόσεις αναφέρονταν στα κινήματα που άνθισαν σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη αλλά και στην χώρα μας ως προς την προστασία των κατώτερων κοινωνικών τάξεων και την απόκτηση δικαιωμάτων από μέρους τους, τον εκδημοκρατισμό των κοινωνιών, καθώς και τους αγώνες για εθνική ανεξαρτησία και αποτίναξη του απολυταρχισμού που κυριαρχούσε ακόμα τότε  στο πολιτικό πεδίο.

Ιδιαίτερα όμως χρειάζεται να συνδέσουμε αυτά τα ευρύτερα ευρωπαϊκά ρεύματα που σμίλευσαν τις συνειδήσεις πολλών διανοουμένων και αγωνιστών εκείνων των καιρών, με την περίπτωση της ιδιαίτερης πατρίδας του Μαρίνου Αντύπα, την Κεφαλονιά. Στην Κεφαλονιά υπήρχε μια εξαιρετικά πλούσια παράδοση που κάλυπτε τους Ριζοσπάστες αλλά και σημαντικές μετέπειτα μορφές των λαϊκών κινημάτων όπως του Ρόκου Χοΐδα και άλλων. Ειδικότερα το κίνημα των Ριζοσπαστών το οποίο έχε ως προμετωπίδα την εθνική απελευθέρωσηκαι την αποτίναξη του ξενικού ζυγού, διατηρούσε πάντα και μια κοινωνική διάσταση, ευαγγελιζόμενο, σε διαφορετικό βαθμό βέβαια ανάλογα και με τους εκπρόσωπους του που επιλέγουμε να μελετήσουμε, μια πιο δίκαιη κοινωνία. 

        Οι Ριζοσπάστες είχαν προλειάνει το έδαφος για δεκαετίες μέσω του αγώνα τους και είχαν αφήσει παρακαταθήκες που επηρέασαν το κοινωνικό και πολιτικό κλίμα το οποίο διαμόρφωσε τον Αντύπα. Άλλωστε ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του «κοινωνικό ριζοσπάστη». Σε αυτήν την παράδοση καλλιεργήθηκαν αξίες που έβαζαν πιο ψηλά τη διεκδίκηση των δίκαιων αιτημάτων από το όποιο κόστος αναλάμβανε αυτός που διεκδικούσε και συγκρουόταν με την κάθε φορά εξουσία. Με αυτό το σύνολο αρχών κινήθηκαν πολλοί από τους Ριζοσπάστες, με αποτέλεσμα να διωχθούν οι εκπρόσωποί τους αρκετές φορές, αλλά και άλλοι όπως ο επίσης δικηγόρος και κεφαλονίτικης καταγωγής Ρόκος Χοΐδάς, ο οποίος συγκρούστηκε σκληρά με τη μοναρχία, φυλακίστηκε εξαιτίας της αταλάντευτης στάσης που τήρησε και τελικά πέθανε στη φυλακή. Όλη αυτή η αγωνιστική παράδοση, η οποία ήταν ιδιαίτερα έντονη στην Κεφαλονιά, αναμφίβολα διαμόρφωσε τον χαρακτήρα και τις ιδεολογικές σταθερές του Αντύπα με αποτέλεσμα να παραμείνει αλύγιστος μέχρι τέλους στην επιδίωξη όσων πίστευε και διακήρυττε.

    Η ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ

Εκτός από την παρακαταθήκη και την επιρροή που είχε η ριζοσπαστική ιδεολογία της εποχής στη σκέψη και στην πολιτική συγκρότηση του, μια διαφορετική ιδεολογία εμφανίζεται σε μαζικό επίπεδο τη περίοδο εκείνη, ο σοσιαλισμός. Στις δεκαετίες του 1880 και του 1890 εμφανίζονται μαζικά σοσιαλιστικά κόμματα στη Γερμανία, στη Γαλλία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ενώ ποιο συγκροτημένες θεωρητικές επεξεργασίες, είτε της μαρξιστικής αντίληψης, είτε αυτής των μεταρρυθμιστών, γνωρίζουν πραγματική απήχηση με την έκδοση πολυάριθμων κειμένων των εκπροσώπων αυτών των ρευμάτων, σε μορφή βιβλίων, φυλλαδίων και άρθρων σε περιοδικά και εφημερίδες.

Αντίστοιχηδιάδοση, σε μικρότερη εμβέλεια βέβαια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, έχουμε και στην Ελλάδα. Δημιουργούνται οι πρώτοι σοσιαλιστικοί όμιλοι οι οποίοι πολλές φορές ξεκινούν ως ομάδες μελέτης της σοσιαλιστικής ιδεολογίας ώστε τα μέλη τους να διαμορφώσουν μια ενιαία πολιτική αντίληψη καθώς  αυτές οι  ιδέες εμφανίζονταν για πρώτη φορά στο ελλαδικό χώρο. Στα χρόνια της φοίτησης του Αντύπα στη Νομική Αθηνών είναιέντονη η δραστηριότητα των σοσιαλιστικών κύκλων που επηρεάζονται από τον Σταύρο Καλλέργη, ενώ ξεχωρίζει ο Κεντρικός Σοσιαλιστικός Σύλλογος. Συχνά αποκαλούσαν τους εαυτούς τους «κοινωνιστές» ενώστην Κεφαλονιά παρατηρείται κινητικότητα σε έναν κύκλο εργαζομένων του Αργοστολίουτο 1894, οι οποίοι συγκροτούνται σε μια κίνηση ώστε να επιλύσουν τα προβλήματα τα οποία αντιμετώπιζαν.

Μιλάμε για μια εποχή κατά την οποία οι έννοιες της ασφάλισης  και της περίθαλψης στον εργασιακό χώρο δεν υπήρχαν. Τα μέλη της ομάδας δεν διαθέτουν ξεκάθαρες πολιτικές αντιλήψεις και πρωτοστατούν στη δημιουργία του σωματείου «Εργατικός Σύνδεσμος, η Αλληλοβοήθεια». Είναι μέσα από τους κόλπους αυτού του συνδέσμου που κυοφορείται η δημιουργία της Σοσιαλιστικής Ομάδας Κεφαλονιάς, η οποία θα εμφανιστεί το 1899 περίπου, την χρονιά που ο Μαρίνος Αντύπας κατέβηκε και εγκαταστάθηκε στο Αργοστόλι. Η ομάδα αποτελείται, με εξαίρεση τον Αντύπα και τον Μαζαράκη, από εργάτες και αγρότες και ενισχύεται σε απήχηση σε ολόκληρη την Κεφαλονιά, πράγμα που της επιτρέπει να παρεμβαίνεισε ευρύτερο γεωγραφικό επίπεδο, ενώ η δράση που αναπτύσσει είναι κυρίως διαφωτιστική  με σκοπό τη διάδοση των νέων ιδεών.

       Επίσης γεγονότα σε εθνικό επίπεδο, όπως η επανάσταση στην Κρήτη στα τέλη του 19^ου αιώνα και ο ατυχής για την Ελλάδα πόλεμος του 1897 επηρέασαν τη στάση του Μαρίνου σε κομβικά πολιτικά θέματα, όπως ο ρόλος του παλατιού και οι παρεμβάσεις των μεγάλων δυνάμεων. Το παλάτικαι οι μεγάλεςδυνάμεις ήταν συχνοί στόχοι του Αντύπα στις δημόσιες παρεμβάσεις του. Μιλάμε για μια εποχή όπου οι εξελίξεις στο  κοινωνικό πεδίο – με τις μεγάλες ανισότητες και την αδυναμία οργανωμένης παρέμβασης των λαϊκών τάξεων- συνδυάζονταν με τα  κεντρικά πολιτικά ζητήματα – το παλάτι που καθόριζε τις εξελίξεις και παρενέβαινε ανοιχτά στην πολιτική ζωή, καθώς και η έντονη διαφθορά πολλών κομμάτων και κοινοβουλευτικών εκπροσώπων- όπως και  με τις διακυμάνσεις της εξωτερικής πολιτικής και των εθνικών θεμάτων-προσάρτηση Θεσσαλίας και Άρτας, Κρητική Επανάσταση, πόλεμος του 1897, Μακεδονικός Αγώνας. Όλοι αυτοί οι παράγοντες αποτελούσαν τη ζωντανή καθημερινότητα και όριζαν την ιστορική συγκυρία μέσα  στην οποία ανέπτυσσαν τη δράση τους διανοούμενοι και αγωνιστές του μεγέθους του Μαρίνου Αντύπα.

Γιώργος Ματαράγκας
φιλόλογος